Orzeł wojskowy do czapki

Polska, 1918 - 1919
39,4 x 30,2 mm
Mosiądz
MNKi/B/380

Po raz pierwszy orzeł na polskich czapkach żołnierskich pojawił się w XVIII w. w gwardii pieszej koronnej Augusta II. Wyposażony był także w berło i jabłko. Podobnie było w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy dodatkowo umieszczono jeszcze monogram królewski na piersiach orła, a głowę skierowano w lewą stronę, wbrew rodzimej tradycji. Księstwo Warszawskie przyniosło kolejne zmiany i upowszechnienie wizerunku godła na żołnierskich nakryciach głowy. W 1810 roku wprowadzono polski kształt orła z koroną, a poniżej niego – wzorując się zapewne na armii francuskiej – dodatkowo tzw. tarczę amazonek, czyli półokrągłą blachę, na której umieszczano w otoku symbole i numery pułkowe. Zaburzono przy tym wyraźnie proporcje, gdyż tarcza była większa od godła, które wydawało się jedynie dodatkiem do niej.
W Wojsku Polskim doby Królestwa Polskiego po 1815 roku wprowadzono właściwe proporcje i ujednolicono wzór orła wspierającego się już wyraźnie szponami na tarczy amazonek. Cały znak stał się też większy od używanego dotychczas. Okres Wiosny Ludów nie przyniósł większych zmian, zaś instrukcja powstańczego Rządu Narodowego w 1863 roku określała kształt i kolor czapki (granatowa rogatywka), na której z lewej strony winna być klamra z orłem białym w czerwonym polu. Używane wówczas orły często występowały bez korony i wspomnianych tarczy, natomiast w zestawieniu z biało-czerwonymi lub czerwonymi kokardami.
Oddziały strzeleckie stające do walki w 1914 roku przyjęły za wzór orła zbliżonego wyglądem do godła żołnierskiego Królestwa Polskiego. Był jednak mniejszych rozmiarów, dostosowany do maciejówki i bez korony, co stało się przedmiotem kontrowersji. Wskazuje się tu z jednej strony na przypadkowe odłamanie korony, co miało nastąpić podczas przygotowywania wzorca. Inaczej tłumaczy się ten fakt, podkreślając idee demokratyczne, obywatelskie i republikańskie jakimi kierowało się środowisko strzeleckie o wrażliwości lewicowej, nawiązując w tym również do haseł i tradycji powstania styczniowego. Warto zwrócić uwagę, że jednostki legionowe wywodzące się ze strzeleckich, pozostały wierne tej tradycji, co może potwierdzać tę wersję. Stało się przy tym zasadą, że na tarczy amazonek wytłaczano literę S lub L.  W 1917 roku wprowadzono obowiązek umieszczania na niej numeru oddziału. Jednocześnie określono wysokość godła żołnierskiego na 40 mm z przeznaczeniem do umieszczania na maciejówkach – czapkach obowiązujących w oddziałach piechoty i artylerii.
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku, ze względu na różnorodność znaków i umundurowania żołnierzy polskich, przystąpiono do ścisłego określenia ubioru wojsk. W roku 1919 wprowadzono nowy wzór orła, który wyróżniał się rozpostartymi skrzydłami i koroną oraz umieszczonym na tarczy amazonek numerem pułku lub symbolem oddziału, czego jednak w praktyce nie stosowano. Charakteryzował się wydłużoną szyją, zaś w rysunku skrzydeł wyraźnie wyodrębniono cztery górne pióra, które wychodziły poza zarys łuku wyznaczanego przez tarczę. Zaburzono w ten sposób dotychczasową proporcję w symetrii orła oraz tradycyjny owalny zarys godła. W kolejnych latach obserwujemy w wojskach lądowych wiele odmian orła na bazie obowiązującego wzoru 1919. Wynikało to z zaopatrywania się pułków u różnych dostawców. Władze wojskowe, dbając o wygląd godła żołnierskiego, wprowadziły w latach 30. szczegółowe warunki techniczne. Pozwoliło to na poprawę jakości wykonania i ujednolicenie znaku.
Prezentowany egzemplarz nawiązuje kształtem do godła Legionów Polskich. Posiada lekko wzniesioną głowę oraz koronę zamkniętą z krzyżem. Wspiera się rozstawionymi szponami na tarczy amazonek z widoczną na niej wypukłą datą 1918/19. Brzegi tarczy ujęte są okuciami, które łączą się w rozetach o czterech listkach i pięciu gwoździach. W dolnej części widocznych jest trzynaście gwoździ.

Oprac. Paweł Grzesik