De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX

Marcin Kromer
Bazylea 1555
Wym.: 35,5 x 24 x 10,4 cm
Nr w Księdze inwentarzowej biblioteki: 652

W zbiorach Pałacyku Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku zachowało się około pięćdziesięciu starodruków, które niegdyś należały do pisarza, a obecnie stanowią największe „skarby” oblęgorskiej biblioteki. Część z nich to typowe książki historyczne lub historyczno-prawnicze, z których autor Quo vadis korzystał podczas swojej pracy. Sięgał przy tym nie tylko po gotowe opracowania współczesnych Mu badaczy, ale również do źródeł, aby, jak można przypuszczać, samemu je interpretować, poznawać realia czasów, które bezpowrotnie odeszły, a do których pragnął powrócić w swej twórczości.
Najstarszym dziełem z tej kategorii jest wydane w 1555 roku De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX (O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści) Marcina Kromera. Praca ukazała się po raz pierwszy w szwajcarskiej Bazylei, nakładem drukarni Jana  Oporina, jednego z najbardziej znanych wydawców w Europie. Takie też wydanie posiadał Sienkiewicz. Książka przysporzyła Kromerowi dużej popularności. Jeszcze za życia autora doczekała się pięciu wydań w języku łacińskim. Na polskie tłumaczenie trzeba było czekać do roku 1611. Dokonał go Marcin Błażowski, a wydała krakowska drukarnia Mikołaja Loba.
Przez wielu znawców kronika uważana jest za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej historiografii humanistycznej. Przedstawia dzieje naszego państwa do roku 1506, czyli do śmierci Aleksandra Jagiellończyka. Szeroki dostęp do materiału źródłowego ułatwiły Kromerowi piastowane przez niego funkcje. Był on m.in. sekretarzem królewskim Zygmunta Augusta, a u schyłku życia, objął biskupstwo warmińskie. W trakcie pracy korzystał z archiwum skarbca królewskiego, które wcześniej sam porządkował. W porównaniu do innego kronikarza, Jana Długosza, uwzględnił około stu nowych dokumentów. Sięgnął również do bezimiennej XII-wiecznej kroniki, której autora nazwał Gallem (Gall Anonim). Kromer uporządkował treści dziejowe, wykazując przy tym krytycyzm wobec źródeł. Stworzył koncepcję sarmackiego pochodzenia narodu polskiego. Jego dzieło przyjęto z dużym uznaniem i wdzięcznością, którą wyrażono autorowi publicznie przez sejm w 1580 roku.
Egzemplarz, który zachował się w oblęgorskich zbiorach, podobnie jak większość starodruków, jest w dobrym stanie, biorąc pod uwagę upływ lat. Wysokiej jakości papier pozwala na swobodne przeglądanie kolejnych stron dzieła, bez obawy zniszczenia. Również jego barwa nie jest pożółkła, mimo że księga liczy blisko 500 lat.
Bardzo dobrze prezentują się też umieszczone w pracy drzeworyty. Pierwszy z nich ukazuje króla Zygmunta Augusta w popiersiowym ujęciu na tle wzorzystej kotary, ubranego w podbitą futrem szubę i futrzaną czapę. Pierś monarchy zdobi pokaźny łańcuch, a na palcach widać duże pierścienie. U dołu, w prostokątnym kartuszu, zawarto tytulaturę króla oraz informację, że został sportretowany w trzydziestym piątym roku życia. Drugi drzeworyt  przedstawia tego samego władcę, podobnie ubranego, z łańcuchem na piersi oraz berłem w dłoni, ale ukazanego jako brodatego mężczyznę w podeszłym wieku. Tekst kartusza inskrypcyjnego wymienia zasługi króla na polu polityki i religii. Oba drzeworyty są sygnowane monogramem „HS” (drzeworyty wykonano prawdopodobnie według rysunków szwajcarskiego malarza,  Hansa Sauerdumma).
Dzieło Kromera stanowi jeden z bardziej reprezentacyjnych obiektów na wystawie czasowej Skarby biblioteki Sienkiewiczowskiej, która we wrześniu 2013 r. została otwarta w Pałacyku Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Ekspozycję będzie można oglądać do stycznia przyszłego roku.     

Oprac. Łukasz Wojtczak