Model pawilonu wystawowego na targi w 1929 roku

85 lat temu, z okazji dziesięciolecia odzyskania przez Polskę niepodległości, odbyła się Powszechna Wystawa Krajowa. Była ona przeglądem dokonań w dziedzinie przemysłu, rolnictwa, handlu, nauki i kultury, miała charakter nie tylko podsumowujący, ale także dydaktyczny i propagandowy. Jej zadaniem było promowanie własnej wytwórczości, polskich osiągnięć, prób przezwyciężenia gospodarczego zróżnicowania scalonych w 1918 roku terytoriów należących wcześniej do różnych zaborów, a także manifestacja gospodarczej i politycznej niezależności.
Wystawę zorganizowano w Poznaniu, mieście o tradycjach targowych, będącym przed I wojną jednym z ważniejszych punktów na mapie pruskich prowincji wschodnich. Ekspozycje powstały na terenie, na którym w 1911 roku odbyła się bojkotowana przez Polaków Wystawa Wschodnioniemiecka (w miejscu dzisiejszych Międzynarodowych Targów Poznańskich), mająca prezentować potęgę wschodnich kresów niemieckiego państwa.

Powszechna Wystawa Krajowa była wielkim wydarzeniem. W ciągu kilku miesięcy – trwała od maja do września 1929 roku – odwiedziło ją około 4,5 miliona osób. Popularyzowano ją na różne sposoby: nawoływano do zwiedzania ekspozycji w prasie, podkreślając, że jest to patriotycznym obowiązkiem, organizowano zbiorowe wyjazdy do Poznania (m.in. urzędników i kupców), rozpowszechniano reklamowe gadżety i pamiątki – bibeloty, przyciski do papieru, popielniczki, kubki.
Do takich pamiątek należy znajdujący się w zbiorach Działu Rzemiosła Artystycznego naszego muzeum model jednego z pawilonów wystawowych. Budynek, który posłużył jako wzór, to dziś już nieistniejąca Wieża Górnośląska. Była ona wizytówką obu wystaw: i wschodnioniemieckiej z 1911 roku, i polskiej z roku 1929.Charakterystyczny, rzucający się w oczy obiekt, który usytuowany był tuż przy wejściu na teren wystawowy, zaprojektowany został przez Hansa Poelziga, słynnego niemieckiego architekta. Poelzig był artystą wszechstronnym. Zajmował się również malarstwem, projektowaniem scenografii filmowej (np. do słynnego filmu o Golemie z 1920 roku) i teatralnej, a także porcelany itp. Jego prace cieszyły się uznaniem i sprawiły, że szybko stał się autorytetem. Wykładał w Akademii Sztuki i Rzemiosła we Wrocławiu, w Wyższej Szkole Technicznej w Berlinie – Charlottenburgu, był zastępcą dyrektora berlińskiej Akademii Sztuk, działał w Związku Niemieckich Architektów, był też członkiem Deutscher Werkbund.
Stworzona przez Poelziga Wieża Górnośląska na stałe weszła do kanonu dwudziestowiecznej architektury ekspresjonistycznej.
Monumentalny budynek liczył 52 m wysokości i 50 m średnicy. Miał masywną, ale jednocześnie zdynamizowaną formę. Wzniesiono go na rzucie wieloboku. Dolne, szersze kondygnacje podkreślone zostały pulpitowymi uskokowymi dachami. Stalową konstrukcję wypełniał mur z cegieł układanych tak, aby tworzyły jodełkowe i romboidalne desenie. Obiekt pełnił dwie funkcje. Był wieżą ciśnień oraz miejscem ekspozycji, a na górze na czas trwania wystawy w 1911 roku otwarto restaurację.

Miniaturowy, szaro-zielony model Wieży Górnośląskiej powstał w 1929 roku w Fabryce Fajansu Stanisława Mańczaka w Chodzieży. Poznański złotnik, stał się właścicielem działającej już od połowy XIX wieku wytwórni w 1921 roku. Firmę prowadził wraz z braćmi. Wiele w nią zainwestował, aby zwiększyć produkcję i zyski, ale dbał również o pracowników, stwarzając im bogate zaplecze socjalne – nie tylko wyposażył fabrykę w natryski i założył park z placem sportowym, ale także otworzył bibliotekę.

Chodzieska wytwórnia działała prężnie, zatrudniając około 600 pracowników. Produkowano w niej przedmioty dekoracyjne i użytkowe: wazony, serwisy obiadowe, kawowe, pojemniki do przypraw, komplety toaletowe. Wyroby malowano ręcznie lub zdobiono kalką, zdobiono je motywami ludowymi i holenderskimi. Formy i dekoracje nawiązywały również do stylów historycznych, ale wytwarzano także naczynia nowocześniejsze, w stylistyce Art Déco. Część produkcji przeznaczona była na eksport do krajów skandynawskich i Holandii. Projekty dla fabryki wykonywali Bolesław Polankiewicz, Sylwester Mańczak i Henryk Bombrys. Współpracowali z nią Wiktoria Jacyna, Stanisław Jagmin oraz Władysław Marcinkowski. Uczniowie Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu odbywali w chodzieskiej Fabryce Fajansu praktyki. Wytwórnia została wyróżniona na Targach Północnych w Wilnie w 1928. Rok później wzięła udział w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu i uzyskała za swój dorobek dwa złote medale. Kryzys gospodarczy z lat 30. XX wieku, przyczynił się do powolnego upadku, z którego fabryka już się nie podniosła.

Model Wieży Górnośląskiej nie był jedynym pamiątkowym przedmiotem związanym z Powszechną Wystawą Krajową, wyprodukowanym przez Fabrykę Fajansu Stanisława Mańczaka w Chodzieży. Należy do nich zaliczyć także talerze dekoracyjne, zdobione głowami górala i góralki oraz talerz z głową kobiety w stroju ludowym, z napisami, podobnie jak w przypadku modelu wieży, na spodzie: Pamiątka z P. W. K. Poznań 1929.

Oprac. Anna Pietrzak