Piaskowiec plakodermowy

Piaskowiec plakodermowy
Miejsce znalezienia: Góra Podłazie (gm. Daleszyce) 
Wiek: dewon dolny (407-397,5 mln)
Wymiar 21 x 15 x 8 cm 
Kolekcja: Jan Czarnocki, 1924
MNKi/P/973

 

Nazwa „piaskowce plakodermowe” została utworzona pod koniec XIX wieku przez niemieckiego geologa i paleontologa Georga Güricha, jako charakterystyczna jednostka skalna (litostratygraficzna) występująca w dolnodewońskim profilu regionu kieleckiego Gór Świętokrzyskich. Najbardziej znanym miejscem ich występowania jest stanowisko na górze Podłazie (mylnie podawane jako Świnia Góra) znajdującej się na północ od Daleszyc. Piaskowiec, jak wiadomo, jest skałą osadową powstałą w wyniku lityfikacji (cementacji) piasku pochodzącego
z wietrzenia skał. Przymiotnik „plakodermowy” pochodzi od łacińskiej nazwy ryb pancernych Placodermi. Czy w takim razie jest to piaskowiec zbudowany ze szczątków tych zwierząt? Niestety nie, w piaskowcach tych znajdują się jedynie odciski tarcz, łusek, zębów i kolców ryb pochodzących z dewonu dolnego
(407-397,5 mln). Obecnie wiemy, że nazwa „plakodermowe” niesłusznie wskazuje na dominację lub wyłączną obecność w składzie fauny tych piaskowców ryb pancernych (Placodermi). Wbrew temu, co sugeruje nazwa, większość stanowią tu pancerne bezszczękowce (tzw. ostrakodermy) ryby fałdopłetwe oraz mięśniopłetwe.

Przedstawiciel ryb pancernych Placodermi

Przedstawiciel pancernych bezszczękowców

Przedstawiciel ryb fałdopłetwych

Przedstawiciel ryb mięśniopłetwych

 

Skamieniałości mają postać pustek w twardych piaskowcach, w większości wtórnie wypełnionych substancją ilastą. Taki stan zachowania jest wynikiem rozpuszczenia kości wskutek działania roztworów migrujących przez skałę po jej zestaleniu. Odciski i pustki pokazują dokładne odwzorowanie budowy anatomicznej, takiej jak odciski mięśni, struktur urzeźbienia, jak chociażby bardzo drobne pory w kościach, czy łuskach ryb. Środowisko powstawania tych piaskowców było zmienne, od strefy przybrzeżnej płytkiego morza do środowiska plażowego. Ponadto zaznacza się tu wpływ środowiska rzecznego, gdyż brak jest jakiejkolwiek fauny bezkręgowców – pomimo iż znane są ich wystąpienia z innych odsłonięć tej formacji skalnej, m.in. z okolic Bielin czy góry Domaniówka.

W zbiorach przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach znajdują się liczne okazy piaskowców plakodermowych. Jeden z zaprezentowanych pochodzi
z opisanej powyżej góry Podłazie k. Daleszyc. Zebrany został przez Eugenię Fijałkowską w 1963 roku.

Piaskowiec plakodermowy (wymiary okazu 21 x 15 cm).

Piaskowiec plakodermowy (wymiary okazu 21 x 15 cm).

 Piaskowiec plakodermowy, powiększenie odcisków pancerzy (kadr 6 x 4 cm)

  

Te skały to również świadectwo naszej przeszłości, które ma istotne znaczenie dla określenia naszego miejsca w przyrodzie. Wśród występujących tu gatunków występują ryby mięśniopłetwe, z których wykształciły się pierwsze czworonogi (Tetrapoda). Kończyny czworonogów uformowały się z mocno umięśnionych płetw, którymi te ryby posługiwały się przy przemieszczaniu po przybrzeżnych płyciznach i które służyły też do utrzymania równowagi w toni wodnej.

 

Piaskowce z Góry Podłazie eksploatowane były na potrzeby budownictwa drogowego do lat 60. XX wieku, w późniejszym okresie wykorzystywane były przez okoliczną ludność do celów gospodarczych. Obecnie miejsce to jest porośnięte lasem i znalezienie ciekawych okazów bez użycia ciężkiego sprzętu górniczego jest w zasadzie niemożliwe.

 „Dawny kamieniołom piaskowców plakodermowych na górze Podłazianej”, fot. J. Fijałkowski, 1968, MNKI/Pf/2760/102. Obecnie miejsce porośnięte jest lasem.

 

Opracował Paweł Król

 

Literatura:

Szrek P., Nowe dane na temat fauny kręgowców w piaskowcach plakodermowych z rejonu Daleszyc (Góry Świętokrzyskie), Przegląd Geologiczny 2003, vol. 51, nr 5.

Dec M., Ryby mięśniopłetwe we wczesnym dewonie Gór Świętokrzyskich, „Ewolucja” 2011, nr 4.

 

Powrót