Stół ośmioboczny z wizerunkami świętych

Stół ośmioboczny z wizerunkami świętych

W Dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach w ramach odtworzenia barokowych wnętrz mieszkalnych i reprezentacyjnych eksponowanych jest kilka stołów. Spośród nich wyróżnia się zajmujący centralne miejsce w II Pokoju Prałackim mebel o ośmiobocznym blacie, którego niespodziewana forma pozwala przypuszczać, że mógł być sprzętem bibliotecznym. Stoły biblioteczne często bowiem bywały wieloboczne, z szufladkami w oskrzynieniu pod blatem wspartym na masywnych podporach. Zdarzało się, że blaty w tego rodzaju meblach były wyklejane suknem lub skórą, czasami obrotowe, nierzadko z nastawką na książki lub katalog. Takie stoły stały się popularne w początkach XVIII wieku, ale spotykane były już w poprzednim stuleciu. Zbliżone nieco kształtem do bibliotecznych były inne stoły z szufladkami w blatach tzw. rent tables używane nie tylko w bibliotekach, ale także przez angielskich właścicieli ziemskich rozliczających się ze swoimi kontrahentami. Inny podobny mebel to drum table – z okrągłym, często obracanym blatem i wysokim oskrzynieniem, czasami z dodatkowymi pulpitami. Taki stolik mógł być ustawiony w bibliotece, gabinecie lub holu i służyć do przechowywania dokumentów i biznesowych zapisków, a swą największą popularność osiągnął w Anglii w XVIII i na początku XIX wieku.

Kielecki mebel, na rzucie wydłużonego ośmioboku, ma znacznie wysunięty szerszy od cokołu blat. Poniżej w stosunkowo wysokim oskrzynieniu po czterech stronach znajdują się małe szufladki – pojedyncze na krótszych bokach i zestawione po dwie na dłuższych. Całe oskrzynienie wsparte jest na ośmiobocznym trzonie z ażurowymi prześwitami pośrodku. Na jego narożach umieszczono korynckie kolumienki dźwigające mocno wyłamane ponad kapitelami belkowanie stanowiące jednocześnie dolną część oskrzynienia. Najniższą część stołu stanowi niski ośmioboczny podest z profilowaną listwą cokołową i gzymsem. Mebel, którego konstrukcja powstała z drewna sosnowego pokryty jest fornirem. Znana od starożytności, a rozpowszechniona w XVII-wiecznej Europie metoda oklejania rdzenia mebla innym droższym materiałem stosowana była w celach ściśle dekoracyjnych. Używając różnych gatunków drewna wykorzystywano ich walory kolorystyczne i strukturalne. W przypadku omawianego stołu okleinę tworzą cienkie drewniane arkusze uzyskane z jawora, orzecha, orzecha odziomkowego i śliwy, które obkładają całą powierzchnię mebla. Umiejętne wykorzystanie różnych gatunków drewna pozwoliło na stworzenie harmonijnej całości. Zróżnicowana tonacja układanych podłużnie i ukośnie płatów podkreśla elementy konstrukcyjne i nadaje meblowi ekskluzywny charakter, który dodatkowo potęguje zastosowanie innej techniki zdobniczej – intarsji. Intarsja polega na wykładaniu powierzchni drewnianych przedmiotów ornamentami ułożonymi z innych gatunków drewna i oddziałuje nie tylko formą zastosowanego motywu, ale podobnie jak fornir odcieniami i strukturą samego drewna. Tą właśnie techniką wykonano wizerunki świętych pojawiających się na poszczególnych elementach mebla. I tak w polach na skośnych płycinach podstawy umieszczono postaci Czterech Ewangelistów, a w centralnej części blatu – św. Jerzego. W tym celu posłużono się szlachetnym drewnem palisandrowym, a także podbarwianą i podpalaną gruszą oraz jaworem.

Przedstawienia Czterech Ewangelistów były już od średniowiecza popularnym motywem występującym na różnych przedmiotach rzemiosła artystycznego. Tutaj, podobnie jak w tradycyjnej chrześcijańskiej ikonografii, każdy z twórców Ewangelii to starszy, brodaty mężczyzna zaopatrzony w przybory pisarskie i księgę bądź zwój, wsłuchujący się w głos Ducha Świętego. Jedynym wyjątkiem jest Jan, przedstawiony, jak zwykle, jako bezbrody młodzieniec. Towarzyszą im cztery postaci będące jednocześnie ich atrybutami. To anioł, który symbolizuje św. Mateusza, wół odnoszący się do św. Łukasza, lew – znak św. Marka oraz orzeł – św. Jana. Kolejnym świętym, którego wizerunek dekoruje mebel jest św. Jerzy. Mimo, że był on żyjącą na przełomie III i IV wieku postacią historyczną, to jednak znana jest przede wszystkim legenda dotycząca jego zwycięskiej walki ze smokiem. Stąd to smok właśnie stanowi jego najbardziej rozpoznawalny atrybut. Na blacie pojawia się najpopularniejsze znane z ikonografii ujęcie tego świętego. Siedzący na wspiętym koniu młodzieniec w rzymskiej zbroi i rozwianym płaszczu przebija włócznią straszliwego potwora uosabiającego Szatana. Wszystkie postaci, których wizerunki widoczne są na stole próbowano osadzić w przestrzeni, umieszczając je na szachownicy podłogi ułożonej z dwukolorowych kwadratowych płyt. Twórca intarsji wykazał się przy tym znajomością zasad stosowania perspektywy zbieżnej. Co ciekawe jednak, zapewne na skutek niedociągnięć warsztatowych, postaci nie są ustawione na podłodze, ale niejako nad nią wiszą, jedynie lekko dotykając szachownicy.

Uwagę uważnego obserwatora zwraca również pewna nieporadność w przedstawieniu osób i zwierząt. Choć na pierwszy rzut oka są one odtworzone z poprawnością anatomiczną to jednak można się dopatrzeć pewnych niedociągnięć świadczących o braku maestrii ebenistów pracujących nad meblem. Pozwala to wnioskować, że stół wyszedł z prowincjonalnego warsztatu. Z największym prawdopodobieństwem była to wytwórnia niemiecka. W barokowych meblach niemieckich wykorzystywano bardzo wiele gatunków drewna. W rejonach północnych dominowało drewno dębowe, a w południowych i wschodnich najczęściej stosowano drewno sosnowe, świerkowe i orzechowe. Stąd przypuszczalnie mebel powstał na południu Niemiec. Niestety, wśród przetrwałych do naszych czasów trudno znaleźć analogiczne sprzęty. Najbardziej prawdopodobnym czasem powstania kieleckiego stołu jest początek XVIII wieku. Jednocześnie warto chyba zauważyć, że mimo iż stół określany jest jako biblioteczny, a przez tematykę występujących na nim przedstawień uznany za pochodzący z biblioteki klasztornej, to jednak w tejże bibliotece musiał być rzadko wykorzystywany i spełniał raczej dekoracyjne funkcje, bo intensywnie użytkowany intarsjowany blat mógłby nie wytrzymać próby czasu (robocze blaty zwykle były wykonywane z litego drewna i, jak wspomniano, wykładane skórą lub suknem).

Niezależnie od wielu wątpliwości dotyczących omawianego stołu z pewnością jest on jednym z ciekawszych sprzętów, jakie znalazły się we wnętrzach dawnej rezydencji biskupiej w Kielcach.

Opracowała Magdalena Silwanowicz

Literatura:

1. Gostwicka J., Dawne stoły, Warszawa 1981.
2. Grzeluk I., Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 1998.
3. Nowy leksykon sztuki chrześcijańskiej, red. Castelfranchi, M.A. Crippa, Kielce 2013.