Popiersie Jana Zamoyskiego

popiersieNa przodzie inskrypcja: „JAN SARIUS ZAMOYSKI / 1541–1605”

Sygnowany na lewym boku plinty: „BRONZE GALVANIQUE  CHRISTOFLE  & CIE PARIS”, 1858 r.

MNKi/M/1910

 

Jest wiele firm zajmujących się wytwarzaniem naczyń stołowych i galanterii, ale tylko jedna może się poszczycić opinią – najlepsza. Jest to francuska firma Christofle i Spółka. Jej początki sięgają 1830 roku, kiedy to młody Charles Christofle przejął niewielki zakład należący do rodziny swojej żony i przemienił go w wytwórnię jubilersko-złotniczą. Od tego momentu zaczął budować markę, która zdobyła tak wielkie uznanie w kraju, że każdy srebrzony wyrób zaczęto określać mianem du christofle. Poszerzanie oferty, zdobywanie nowych patentów, wdrażanie nowych technologii było trafionymi inwestycjami Charles’a Christofle’a, dzięki którym zakład zyskał zasięg ogólnoświatowy, z placówkami w najdalszych zakątkach globu.

Firma szybko została dostrzeżona przez arystokrację oraz dwory królewskie. Z początku produkowała przedmioty związane tylko i wyłącznie ze stołem, potem poszerzono ofertę o drobną plastykę wykonywaną techniką galwanoplastyki. Metoda ta, wynaleziona przez rosyjskiego naukowca, Moritza Hermana Jacobiego (1801–1874), polegała na naniesieniu na model wykonany w dowolnej technice łatwo usuwalnej warstwy dobrze przewodzącej prąd. Po wykonaniu odbitki w cienkościennej blasze model był odłączany i, jeśli nie był zbyt skomplikowany, mógł posłużyć do dalszych odbitek. Dokonanie rosyjskiego naukowca udoskonalił w 1854 roku sam Christofle, dzięki czemu można było wykonywać odbitki w różnego rodzaju materiale. Ulepszenia Christofle’a pozwoliły dodatkowo na wykonywanie bardziej skomplikowanych rzeźb i, co ważne, w większej liczbie. Technika ta była tylko częściowo zmechanizowana. Wykończenie rzeźby należało do zręcznych giserów, którzy poprzez cyzelowanie wygładzali powierzchnię brązu oraz usuwali wszelkie niedoskonałości po odlewie.

Przykładem tej nowej metody produkcji jest, znajdujące się w zbiorach kieleckiego Muzeum Narodowego, pełnoplastyczne popiersie Jana Zamoyskiego (1542–1605), polskiego magnata, sekretarza królewskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego – żeby wymienić tylko te najważniejsze funkcje spośród długiej listy zajmowanych przez niego urzędów. Pierwowzorem dla odlewu firmy Christofle było popiersie hetmana wykonane ok. 1783 roku przez Andre’a Lebruna lub jego współpracownika Giacomo Monaldiego na zamówienie Andrzeja Zamoyskiego. Popiersie to było „lżejszą” wersją wizerunku hetmana wykonanego rok wcześniej na zlecenie króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego do dekorowanej w latach 1781–1786 Sali Rycerskiej w Zamku Królewskim w Warszawie. Różnica polegała na tym, że, zamiast zbroi pod delią, hetman ma na sobie luźno założoną koszulę z rozpiętym kołnierzykiem.

Wystrój Sali miał na celu uświetnienie wielkich polskich władców i wojowników oraz przypomnienie najważniejszych wydarzeń historycznych kraju. Lebrun wykonał popiersia wielkich wojowników na sposób rycerski – w zbroi i z bogato udrapowaną delią z futrzanym otokiem. Autorem listy postaci zasłużonych dla Korony był ksiądz Adam Naruszewicz. Znaleźli się na niej, oprócz Zamoyskiego – Stanisław Jabłonowski, Stefan Czarniecki, Paweł Sapieha. Naruszewicz przygotował listę wraz z datami śmierci, zapisując wszystkie inskrypcje w języku łacińskim.

Popiersie Zamoyskiego wykazuje dużo podobieństw pod względem kompozycyjnym z powstającymi współcześnie portretami. Sam pomysł stworzenia serii wizerunków zasłużonych osobistości nie był w Europie odosobniony. Kontakty króla Stanisława z Francją sprawiły, że bez wątpienia znał serię portretów ważnych postaci francuskich, którą wykonał Jean Jacques Caffieri i to na jej wzór prawdopodobnie rozpoczął aranżację Sali Rycerskiej.

Artysta przedstawił hetmana w popiersiu, na wprost. Jest ubrany w koszulę z rozpiętym kołnierzykiem, na którą ma nałożoną delię z futrzanym otokiem zawiązaną pod prawym ramieniem. Delia bogato udrapowana swobodnie opasuje magnata, otaczając jego tors, tworząc bardzo ruchliwą, światłocieniową przestrzeń. Popiersie osadzone jest na pojedynczej plincie, która z tyłu łączy się z delią. Głowa skierowana ¾ w prawo. Twarz pociągła o prostych regularnych rysach, duży nos, wyraziste, mocno osadzone oczy, charakterystycznie wysunięta do przodu dolna warga, nad nią duże, sumiaste, gładko przystrzyżone wąsy oraz mocno zaznaczony podbródek. Włosy hetmana zaczesane do tyłu, na czubku pozostawione kilka pojedynczych kosmyków.

Zleceniodawcą, który w 1858 roku powierzył francuskiej firmie wykonanie kilku popiersi z brązowej blachy, był prawdopodobnie XIII ordynat, Konstanty Zamoyski (1846–1923). Miały one być przeznaczone do siedzib Zamoyskich rozlokowanych po ich obszernych dobrach. Omawiane popiersie jest jednym z kilku, które znajdują się w polskich zbiorach muzealnych, w pałacu w Kozłówce oraz na zamkach w Kórniku i Oporowie.

Opr. Piotr Walczyk

Powrót