Szklanka z symbolami masońskimi

Niemcy
Pierwsze trzydziestolecie XIX wieku
Szkło, szlifowanie, rytowanie, matowanie
Wys.14,1; śr. 6,7; śr. 4,3 cm
MNKi/R/249

„Dzień Ś – go Jana
Wyszedł nam wspaniale,
I loża zebrana
Ku czci jego chwale.
A teraz u stołu
Gdy tę radość dzielim,
Za Janów pospołu;
Wystrzelim…”

Słowa przywołanej powyżej pieśni dotyczącej święta patrona wolnomularstwa przybliżają zwyczaj wznoszenia toastów podczas uroczystości masońskich. Toasty spełniano po wielokroć, czego świadectwem jest chociażby przytoczony przez Stanisława Załęskiego w pracy O masonii w Polsce fragment statutu Loży Cnotliwego Sarmaty z 1769 roku, w którym wymieniono ich osiem: najpierw pito zdrowie króla i wszystkich masonów, potem zdrowie mistrzów, braci wizytujących i nowoprzyjętych, następnie dozorców i urzędników lożowych, a na koniec wszystkich masonów oraz luftonów i luftonek, czyli ich synów i córek.
Jak wyglądał ten rytuał? Jego opis znajdziemy w książce Frank – Massonia mężczyzn i kobiet symboliczna (...): „Pite były w malowniczy sposób, równo przez wszystkich, ze wspólnym uderzeniem przy odstawieniu na stół. Za wzorem Wielebnego Bracia podnoszą trochę szklanki raz, drugi, trzeci, potem znagła i wszyscy razem stukną w stół grubemi dnami szklanek, klasną trzy razy w ręce i wykrzykną: Wiwat.”
Wznoszenie toastu nazywano wystrzałem z armaty, a naczynia do tego służące – armatami. Ich forma wynikała z przeznaczonej im funkcji. Miały one grube ścianki i masywne denka (co powodowało, że były ciężkie, ale też stabilne) oraz specyficzne kształty. Przeważnie były to szklanki o czaszy zwężającej się ku dołowi i stopie w formie gałki gładkiej, fasetowanej lub graniastej lub szklanki z przewężeniem w partii środkowej, a także puchary wzorowane na roemerach lub kielichy przypominające zwykłe karczmiaki. Wolnomularze zaczęli używać ich w XIX wieku.
Wolnomularstwem lub masonerią (słowo mason, oznaczające mularza, czyli murarza, kamieniarza wywodzi się z języka angielskiego mason. Słowo wolnomularz jest tłumaczeniem angielskiego słowa freemason) określa się ruch, wywodzący się ze średniowiecznych organizacji skupiających budowniczych, którego celem jest „duchowe doskonalenie jednostki i braterstwo ludzi różnych religii, narodowości i poglądów”. Tadeusz Cegielski w tekście Polubić wolnomularstwo przywołuje najstarszą definicję tego stowarzyszenia, opisującą masonerię jako „szczególny system etyki, osnuty alegoriami i przedstawiony za pomocą symboli.” Głównym zadaniem masonów była praca nad sobą, działania na rzecz potrzebujących, szerzenie tolerancji religijnej i politycznej. Odkrywanie zasad wolnomularstwa odbywało się na drodze obrzędów, odwołujących się do legend i wydarzeń z historii wolnomularstwa operatywnego, będących przesyconym symboliką źródłem ideowym i strukturalnym masonerii spekulatywnej. Symbole występowały we wszystkich sferach wolnomularskiego świata. Oprócz obyczajowości, obrzędowości i organizacji, przejawiały się również w wolnomularskim układzie życia i w tajemniczości. Poprzez symbole wolnomularstwo artykułuje swój sens i swoje posłanie. Ich zadaniem było objaśnianie i ułatwianie zrozumienia wolnomularskich idei. Podstawowe symbole wolnomularskie związane są z narzędziami niezbędnymi w pracy budowniczych. Należą do nich kielnia (symbol mistrza; współpraca), węgielnica (równowaga, uczciwość, gorliwość), cyrkiel (mądrość), pion (prawo moralne, równowaga), poziomica (powściągliwość), dłuto (symbol ucznia; troska o innych), młotek (praca, działanie, sumienie; narzędzie ucznia; symbol władzy mistrza) i liniał (symbol czeladnika).
Symbolika i rytuały masońskie czerpią także z legendy o Hiramie – budowniczym jerozolimskiej świątyni Salomona, zamordowanym przez czeladników, którzy chcieli zdobyć Słowo Mistrza, hasło ułatwiające dostęp do skrzyni z wynagrodzeniem, inaczej: słowo będące wiedzą tajemną o Bogu. Z wyżej wymienioną opowieścią wiążą symbole nawiązujące do części świątyni, m.in. kolumny północna Jakin („kogo Bóg utwierdził”), z literą J na trzonie (siły żeńskie, cnoty i poszukiwania wiedzy) i południowa Boaz („w nim moc”), z literą B (siły męskie, symbol mądrości), a także trumna (znak trzeciego, mistrzowskiego stopnia), szkielet i czaszka ze skrzyżowanymi piszczelami (symbole śmierci i zmartwychwstania do nowej formy życia). Kolejnymi ważnymi symbolami są: kamień nieociosany (uczeń), kamień ociosany (mistrz), wąż zjadający własny ogon (symbol wywodzący się z alchemii, oznaczający odrodzenie, scalenie świata materialnego i duchowego, wieczność), sznur z chwostami (jedność masońska), ołtarz i baldachim (niebo, uniwersalność ruchu wolnomularskiego).
Bogatą symbolikę masońską znaleźć można w wystroju loży, w architekturze i ogrodach, na wolnomularskich fartuszkach, odznakach i dokumentach. Również na przedmiotach używanych w czasie biesiad, między innymi na szkłach lożowych, stosowanych w czasie wspomnianych wyżej toastów, wznoszonych w toku prac loży stołowej (inaczej zwanej bankietową lub biesiadną).

W Dziale Rzemiosła Artystycznego, w zbiorach szkła znajduje się nieduży, liczący dziesięć muzealiów zespół szkieł (szklanki, puchary i kieliszek) z wolnomularskimi symbolami. Wśród nich szklanka o siedmiobocznie fasetowanej stopie i czaszy. Ścianki naczynia dodatkowo dekorują dwa medaliony. W jednym widnieje napis Br./PK, w drugim postać św. Jana Chrzciciela przedstawiona wraz z otoczonymi pętlą sznura symbolami: czaszką ze skrzyżowanymi piszczelami, księgą, kluczem, młotkiem, cyrklem, węgielnicą, kielnią, globusem i kolumną. Produkcja naczynia, przypisywana była dotąd Hucie Josephine ze Szklarskiej Poręby i datowana na lata 1890-1900. Na podstawie kart z oferty reklamowej, reprodukowanych w katalogu Huta Josephine. Secesja, Art Deco, Modernizm 1900-1950, autorstwa Stefanii Żelasko, można ją połączyć z wzorem nr 1123. Warto jednak wspomnieć, że analogiczna szklanka o identycznym kształcie, z medalionami ze św. Janem Chrzcicielem (różnicą jest nieco inny układ symboli i kształt medalionu) i nazwiskiem właściciela (Br. Koppen), wymieniona została w pracy Logengläser: die Gläsersammlung Bodo Nährer im Rahmen einer kulturhistorischen Betrachtung der Entstehung und Entwicklung von Trink- und Tafelsitten, gdzie datuje się ją na pierwsze trzydziestolecie XIX wieku i wiąże z działającą w Salzwedel lożą Johannes zum Wohle der Menschheit. 

Oprac. Anna Pietrzak 

Literatura:

T. Cegielski, Polubić wolnomularstwo, w: Pamiątki wolnomularskie. Katalog zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, Toruń 2008

Frank – Massonia mężczyzn i kobiet symboliczna czyli niskich stopniów z dzieła w XII tomach in folio CÉRÉMONIES ET COUTUMES RELIGIEUSES a Paris 1809, w: Legenda mistrza Hirama: obraz farmazona w kulturze ludowej i nie tylko, red. kat. Paweł Matwiejczuk, Tomasz Szmagier, Warszawa 2012

J. Oberheide, Logengläser : die Gläsersammlung Bodo Nährer im Rahmen einer kulturhistorischen Betrachtung der Entstehung und Entwicklung von Trink- und Tafelsitten, Graz 1983

K. Serini, Symbol w wolnomularstwie, w: „Ars Regia”,nr 1, 1992
Śpiewka Bankietowa L.. D.., AGAD Arch. Mas II 1/13, w: E. Wichrowska, Polska poezja wolnomularska, w: „Ars Regia” nr 1, 1992

N. Wójtowicz, Masoneria. Mały słownik, Warszawa 2007

S. Załęski, O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich, Kraków 1889

S. Żelasko, Huta Josephine. Secesja, Art Deco, Modernizm 1900-1950, Glasmuseum Passau 2009