Karabela

Karabela

Persja, XVII/XVIII w.

Stal damasceńska, blacha mosiężna, złoto, masa perłowa, drewno, skóra
Dł. całkowita: 49 cm; szer. głowni u nasady 3,4 cm, gr. grzbietu u nasady 7 mm
MNKi/B/86

Karabela jest typem szabli pochodzeniaa bliskowschodniego. Jej charakterystyczną cechą jest rękojeść w kształcie ptasiego dzioba. Broń ta powstała w Turcji lub Persji. Istnieje wiele wzajemnie wykluczających się hipotez dotyczących etymologii nazwy. Według najbardziej rozpowszechnionej, szablę tego typu wiąże się z szachem perskim Abbasem I Wielkim (1571-1629), który często się z nią portretował. Jednym z sukcesów militarnych szacha było zdobycie Bagdadu i Karbali w 1623 roku – dlatego uważa się, że karabela zawdzięcza nazwę temu drugiemu miastu. W Muzeum Pałacu Topkapi w Stambule znajduje się jednak szabla w formie karabeli przypisywana sułtanowi Selimowi I Groźnemu (1470-1520), co sugeruje, że ta forma broni jest wcześniejsza. Większość zachowanych egzemplarzy karabel również jest pochodzenia tureckiego.

Szabla tego typu rozpowszechniła się w Polsce po odsieczy wiedeńskiej 1683 roku, chociaż wiadomo, że była już znana w I poł. XVII w. W kolejnych dwóch stuleciach noszenie ozdobnej wersji karabeli do stroju narodowego stało się formą manifestacji patriotycznej. Ukuło się wówczas przekonanie, że jest to wyłącznie broń kostiumowa. W XIX w. karabele wykonywane były m.in. w Krakowie, w warsztacie Ignacego Höfelmajera oraz w szabelni na warszawskim Marymoncie.

Prezentowaną karabelę złamano najprawdopodobniej na pogrzebie właściciela, zgodnie ze zwyczajami epoki sarmatyzmu. Pozbawiona strudzin głownia o klinowym przekroju, wykonana została ze stali damasceńskiej, o czym świadczą widoczne na płazach wzory przypominające słoje drewna lub falującą wodę. W celu złamania została nacięta w poprzek zewnętrznego płazu. Na zastawie podziwiać można trawioną dekorację z pozostałościami złoceń oraz napisy w języku polskim.

Na płazie zewnętrznym:

WTENCZAS DOBY [tekst nieczytelny]

GDY WOYNY [tekst nieczytelny]

SŁUSZNOŚCI [tekst nieczytelny]

TO CIE OBRONIE

Na płazie wewnętrznym:

W HASPAHA

NIE STO ECZ

NYM PERSKIM

MIEŚCIE

ROKU PAŃSKIE

16[8?]3

Okładziny rękojeści, wykonane z masy perłowej, powycinane są na powierzchni w motywy mihrabowe w formie pnączy. Przymocowane zostały do trzpienia dwoma nitami o mosiężnych główkach. Również z mosiądzu wykonano pusty w środku jelec krzyżowy oraz listwę zasłaniającą trzpień. Elementy te są pokryte wstęgowym ornamentem i złocone. Pomiędzy wąsami jelca a okładzinami widoczny jest klej kostny spajający elementy rękojeści.

Pochwa wykonana jest z trzasek drewnianych, obciągniętych skórą ciemnego koloru, szytą na grzbiecie. W obrębie szwu znajdują się ozdobne mosiężne ogniwa. Pochwa posiada złocone mosiężne okucia w postaci pojedynczej ryfki z koluszkiem i szyjki z wydzielonym miejscem na wąsy oraz zdobienia w formie analogicznej do występujących na jelcu. Pochwę obcięto w miejscu, gdzie znajdowała się niegdyś dolna ryfka.

Inskrypcje umieszczone na płazach zdają się potwierdzać, że w wytworzenie lub co najmniej sprowadzenie karabeli do Polski, zaangażowani byli Ormianie. Wspomniany Haspahan to jedna ze staropolskich nazw Isfahanu w Iranie, ówczesnej stolicy Persji. W roku 1606 szach Abbas I Wielki utworzył w Isfahanie Nową Julfę – dzielnicę ormiańską, która istnieje do dzisiaj. Władca słusznie zakładał, że słynący z handlu luksusowymi wyrobami rzemiosła Ormianie, przyczynią się do rozwoju perskiej kultury. Charakterystyczne dla sarmatyzmu inspiracje sztuką Bliskiego Wschodu poskutkowały z kolei znacznym zapotrzebowania na orientalne towary w XVII i XVIII-wiecznej Polsce.

Po upadku Kamieńca Podolskiego w 1672 r., handel tego typu przedmiotami został niemal całkowicie zmonopolizowany przez Ormian, szczególnie aktywnych we Lwowie. W Isfahanie znajduje się cmentarz polski, na którym spoczywa m.in. Teodor Miranowicz – poseł króla Jana III Sobieskiego, zmarły w tym mieście 26 grudnia 1686 r. podczas jednej ze swoich wypraw.

Opisywana karabela jest jedną z trzech znajdujących się w kolekcji militariów Muzeum Narodowego w Kielcach, której pochodzenie wiąże się z Ormianami. Należała do Tadeusza Wierzejskiego (1892-1974), lwowskiego antykwarysty, późniejszego kustosza Muzeum Narodowego w Warszawie. Zgromadził on olbrzymią kolekcję antyków, zwłaszcza miśnieńskiej porcelany. Swoje zbiory przekazał wielu polskim muzeom.

Oprac. Michał Biłejszys

Literatura:

1. Khorasani M.M., Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the Qajar Period, Ammerbuch 2006.
2. Elgood R., The Arms and Armour of Arabia in the 18th-19th and 20th Centuries, Londyn 1994.
3. Kwaśniewicz W., Dzieje szabli w Polsce, Warszawa 1999.
4. Mańkowski T., Orient w polskiej kulturze artystycznej, Wrocław-Kraków 1959.
5. Żygulski Z., Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1984.