Stanisław Małachowski

Stanisław Małachowski (1736–1809) marszałek Sejmu Wielkiego, urodził się 24 sierpnia 1736 roku w Końskich. Matka – Izabela z Humieckich wraz z ojcem, kanclerzem wielkim koronnym Janem Małachowskim, wspólnie realizowali w Końskich budowę pałacu z ogrodem francuskim. Stanisław Małachowski rozpoczął służbę publiczną jako rotmistrz chorągwi pancernej, co w czasach Augusta III było funkcją reprezentacyjną. W roku 1758 został po raz pierwszy posłem, a następnie asesorem w królewskim sądzie zadwornym. W 1771 roku ożenił się z Urszulą Hutten-Czapską, której ojciec – Tomasz Hutten-Czapski – był właścicielem pałacu przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Urszula zmarła nagle w roku 1782, a dwa lata później odszedł również teść Małachowskiego. Majątek odziedziczyła siostra Urszuli – Konstancja, z którą ożenił się przyszły marszałek. Rok 1774 przyniósł Małachowskiemu godność marszałka Trybunału Koronnego, a następnie konsyliarza Rady Nieustającej. Cieszył się dużym zaufaniem, ceniono go za sprawiedliwe sądy i określano mianem „polskiego Arystydesa”. W 1782 roku został odznaczony Orderem Orła Białego.

Małachowski jako gospodarz pałacu Czapskich rozbudował go o oficyny frontowe, przylegające bezpośrednio do Krakowskiego Przedmieścia. W dobie Sejmu Wielkiego, na którym Małachowski był posłem województwa sandomierskiego i został wybrany marszałkiem koronnym, jego dom stał się prawdziwą rezydencją. Po rozpoczęciu obrad Sejmu w 1788 roku i uchwaleniu etatu dla 100-tysięcznego wojska, datki na rzecz skarbu składane były bezpośrednio w pałacu, co świadczyło o dużym zaufaniu społecznym. Marszałka fetowano i traktowano z najwyższymi honorami. W domu Małachowskiego odbywały się tajne zebrania, podczas których pracowano nad tekstem Konstytucji. Marszałek był masonem, podobnie jak większość czołowych autorów Ustawy Rządowej, która wyrastała z ideałów oświecenia. 2 grudnia 1789 roku Warszawa była świadkiem „czarnej procesji”. Przedstawiciele miast królewskich udali się z Rynku karetami na Zamek – miejsce obrad Sejmu Wielkiego – a następnie do pałacu marszałka. Małachowski wsparł żądania praw publicznych dla mieszczan, a 29 kwietnia 1791 roku wpisał się do księgi miejskiej jako obywatel Warszawy.

W nocy z 2 na 3 maja 1791 roku w domu Małachowskiego reformatorzy podpisali tzw. Asekurację:

„W szczerej chęci ratunku Ojczyzny, w okropnych na Rzeczpospolitą okolicznościach, projekt pod titułem Ustawa Rządu w ręku JW. Marszałka Sejmowego i Konfederacji Koronnej złożony, do jak najdzielniejszego popierania przyjmujemy, zaręczając to nasze przedsięwzięcie hasłem miłości Ojczyzny i słowem honoru, co dla większej wiary podpisami naszemi stwierdzamy”.

Było to bezpośrednie przygotowanie do uchwalenia Konstytucji. Wieczorem następnego dnia, po przyjęciu Ustawy Rządowej i opuszczeniu Zamku, marszałek Małachowski wraz z marszałkiem litewskim Kazimierzem Nestorem Sapiehą zostali zaniesieni do kolegiaty św. Jana, gdzie nastąpiło ponowne zaprzysiężenie Konstytucji. I tę scenę, niesionego na ramionach marszałka z Ustawą Rządową we wzniesionej dłoni, umieścił sto lat później Jan Matejko w centralnej części swojego obrazu. Małachowski przez cały czas obrad Sejmu był autorytetem moralnym. Pozwalał posłom swobodnie mówić i nie przerywał wypowiedzi, uważając to za element poselskiej wolności. W swych dobrach oczynszował chłopów i organizował dla nich opiekę lekarską. Zyskał miano „Przyjaciela Ludu”. W 1792 roku protestował przeciwko konfederacji targowickiej i wyjechał na emigrację do Włoch. W insurekcji kościuszkowskiej udziału nie wziął, bojąc się rewolucji i nie wierząc w jej powodzenie. Po trzecim rozbiorze wrócił do podkieleckich dóbr, które znalazły się w zaborze austriackim. Był więziony za działalność spiskową. Wraz z utworzeniem Księstwa Warszawskiego został prezesem Rady Ministrów, ale zrezygnował, będąc przeciwnikiem Kodeksu Napoleona. Do śmierci pełnił funkcję prezesa Senatu Księstwa Warszawskiego. Zmarł 29 grudnia 1809 roku w warszawskim pałacu. 2 stycznia żegnały go tłumy, a polscy żołnierze utworzyli szpaler do pobliskiego kościoła św. Krzyża, gdzie spoczął jeden z najwybitniejszych sygnatariuszy Konstytucji 3 maja.

Dawny dom Stanisława Małachowskiego jest obecnie siedzibą Akademii Sztuk Pięknych.

____________________________________

zdjęcie: ilustracja autorstwa Oli Makowskiej, pochodząca z wydawnictwa Biel, czerwień, braterstwo, na której odtworzono centralną scenę z obrazu Matejki - niesienia Małachowskiego na ramionach