Ulotka- odezwa do Polaków Konstytucji 3 Maja

            W kolekcji archiwaliów Działu Historii Muzeum Narodowego w Kielcach bardzo interesującą grupę eksponatów stanowią dokumenty dotyczące obchodów rocznic narodowych. Większość z nich pochodzi z okresu I wojny światowej, kiedy poprzez przypominanie Polakom chwalebnych czynów przodków starano się zachęcić obywateli do dalszej walki o odzyskanie niepodległości.

            W związku z przypadającą 221. rocznicą uchwalenia Konstytucji 3 Maja warto przybliżyć znajdujący się w naszych zbiorach dokument, jakim jest wydana dnia 3 maja 1916 r. odezwa Komitetu Obchodowego ku Uczczeniu Rocznicy Konstytucji 3-go Maja
w Kielcach, przypominająca znaczenie Konstytucji oraz wzywająca do upamiętnienia 125. rocznicy jej podpisania. W latach 1916 i 1917
w Kielcach uroczyście obchodzono kolejne rocznice uchwalenia Konstytucji. Odbywały się wówczas pochody, składano kwiaty pod pomnikiem Stanisława Staszica w ogrodzie miejskim, w kościele katedralnym odprawiano nabożeństwa w intencji Ojczyzny. Przy okazji tego Święta zbierano również ofiary na cele szkolnictwa narodowego, a w 1917 r. odbyło się okolicznościowe posiedzenie Rady Miejskiej.

            Autorzy niniejszej odezwy chcąc pokrzepić naród przywołują czasy Sejmu Wielkiego, kiedy Polacy mimo podziału na stany i klasy społeczne potrafili stworzyć jeden obóz i zjednoczyć swe siły dla szczytnego celu, jakim było wyzwolenie Ojczyzny. Poczynania posłów biorących udział w obradach Sejmu Czteroletniego i uchwaleniu Konstytucji 3 Maja powinny stanowić przykład dla ich potomków żyjących w czasach zawieruchy wojennej i groźby utraty bytu narodowego. W dalszej części odezwy Komitet wzywa mieszkańców Kielc do wzięcia udziału w uroczystym nabożeństwie, które zostanie odprawione z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w kościele katedralnym,
a także do udekorowania domów symbolami narodowymi i składania ofiar na cele oświaty narodowej.

            Konstytucja 3 Maja, właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 Maja, została uchwalona 3 maja 1791 r. w drugim etapie obrad Sejmu Wielkiego, jako druga na świecie po konstytucji Stanów Zjednoczonych spisana ustawa zasadnicza.

            Sejm Wielki został zwołany 6 października 1788 r. Obrady miały odbywać się w szczególnych jak na ówczesne czasy warunkach, gdyż po raz pierwszy za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nie groziła interwencja wojsk rosyjskich, które opuściły ziemie Rzeczypospolitej.

            7 września 1789 r. Sejm powołał Deputację do poprawy formy rządu. Przewodniczył jej biskup kamieniecki Adam Krasiński, czynną rolę odgrywali m.in. Ignacy Potocki i Joachim Chreptowicz. Z Deputacją nieoficjalnie współpracował Hugo Kołłątaj.

            Jesienią 1789 r. uformowało się stronnictwo patriotyczne. Kierowali nim Ignacy i Stanisław Potoccy, książę Adam Czartoryski oraz marszałek sejmu Stanisław Małachowski. Za kulisami działał niezasiadający jeszcze w sejmie, ale już bardzo wpływowy Kołłątaj. Oparcie dla stronnictwa stanowili wybitni publicyści należący do elity intelektualnej kraju. Patrioci dążyli do reformy ustroju państwa przez nadanie mu ustawy zasadniczej oraz wprowadzenia w Polsce monarchii dziedzicznej. Liczyli, że w sojuszu z Prusami uda im się zrealizować ten plan.

            W grudniu 1789 r. Deputacja przedłożyła sejmowi „Zasady do poprawy formy rządu”, czyli projekt ogólnych założeń, na których miała być oparta przyszła konstytucja. Opracowane przez Ignacego Potockiego „Zasady…” miały wywołać dyskusję nad modelem społeczno-politycznym państwa. Na początku sierpnia 1790 r. Deputacja przedłożyła sejmowi liczący 658 artykułów „Projekt do poprawy formy rządu”, który nawiązywał do tradycyjnego nurtu polskiej myśli politycznej. Cechował go obawa przed zbytnim wzmocnieniem władzy wykonawczej.

            Jesienią 1790 r. upłynęła kadencja sejmu. 16 listopada odbyły się nowe wybory. Wzmocniły one pozycję króla, do jego stronników zaliczano około 2/3 nowo wybranego 180-osobowego kompletu posłów. Zmiana układu sił w sejmie spowodowała, iż Ignacy Potocki uznał, że bez współpracy z królem nie może być mowy o zmianie ustroju politycznego Polski. Dlatego też 4 grudnia 1790 r. przekazał mu inicjatywę opracowania projektu konstytucji, wręczając 9-punktowe ramowe „Pro memoriał”. Król z pomocą swego sekretarza, księdza Scipione Piattolego, w sposób konspiracyjny opracował kompletny projekt konstytucji, który nazwał „snem” lub „marzeniem dobrego obywatela”. Chciał wprowadzić w Polsce instytucje zbliżone do angielskich. Koncepcje króla odmienne niźli projekt opracowany przez Potockiego, spotkały się z krytycznymi uwagami St. Małachowskiego i Kołłątaja. On też opracował projekt kompromisowy, będący podstawą końcowej redakcji, sporządzonej na konspiracyjnych zebraniach w pokoju Piattolego na Zamku. W tej fazie prac uczestniczyli: król, I. Potocki, St. Małachowski, H. Kołłątaj, poseł Aleksander Linowski, który „trzymał pióro” oraz inne osoby (wśród nich J.U. Niemcewicz). Opracowanie ostatniej wersji projektu trwało od końca marca do ostatnich dni kwietnia.

            W końcu kwietnia zespół przygotowujący tekst konstytucji- komitet „siedmiu wiernych” zakończył prace. Z powodu zbliżających się świąt Wielkanocnych posłowie opuścili stolicę, dlatego też twórcy projektu postanowili wykorzystać tę okoliczność zgłaszając go pod obrady w momencie, gdy posłowie z opozycji będą nieobecni. Wyznaczono dzień 5 maja. Jednocześnie, aby uzyskać dla konstytucji niezbędne poparcie posłów i senatorów, zapoznano z tekstem kilkadziesiąt osób. W ten sposób informacja o przygotowaniach dotarła również do rosyjskiego posła Bułhakowa, który wezwał przedstawicieli magnackiej opozycji do powrotu. W związku z tym, aby uniknąć przeciwdziałania oponentów pierwsza, poświąteczna sesja sejmu została zwołana na dzień 2 maja. Tegoż dnia wieczorem na zebraniu
w Pałacu Radziwiłłowskim odczytano projekt konstytucji. Równocześnie obradowali przeciwnicy projektu, gdzie na głównego mówcę wyznaczono kaliskiego posła Jana Suchorzewskiego. 3 maja panowało w Warszawie poruszenie, po mieście krążyły tłumy mieszczan demonstrując na rzecz przyszłej konstytucji, wojsko otoczyło Zamek Królewski, gdzie obradował Sejm. Sesja rozpoczęła się o godzinie 11. Gdy burzliwa dyskusja trwała już siedem godzin, król Stanisław August Poniatowski podniósł rękę, chcąc po raz czwarty zabrać głos
i replikować jednemu z oponentów. Gest ten został wzięty za gotowość do zaprzysiężenia konstytucji. Oklaskiwany, wśród okrzyków: „Wiwat król”, „Wiwat konstytucja” król złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, a następnie wezwał zebranych do pójścia wraz z nim do katedry celem złożenia uroczystej przysięgi. Posiedzenie zakończono nie licząc głosów. Na około 500 posłów
i senatorów na sali obecnych było 182, co dawało wystarczający komplet dla prawomocności uchwały. Tryumfalny pochód do katedry
i uroczyste nabożeństwo z odśpiewaniem „Te Deum” zakończyły dzień „majowej rewolucji”.

            Pierwsza w Europie, druga po amerykańskiej nowoczesna konstytucja nosiła tytuł „Ustawa Rządowa”. Była to ustawa zasadnicza, regulująca podstawowe kwestie społeczno-polityczne, prawa i obowiązki mieszkańców państwa oraz zasady organizacji jego władz. Składała się z jedenastu rozdziałów:

I. Religia panująca- religia rzymskokatolicka pozostawała religią panującą, odejście od niej traktowano jako odszczepieństwo zagrożone kara sądową tzw. karą apostazji. Jednocześnie konstytucja głosiła swobodę innych wyznań.

II. Szlachta i ziemianie- konstytucja zapewniała stanowi szlacheckiemu prawa polityczne i majątkowe, przywileje osobiste, wolności obywatelskie oraz zwierzchnią władzę nad chłopami, jednak pełnia wolności szlacheckich przysługiwała jedynie posesjonatom.

III. Miasta i mieszczanie- konstytucja stwierdzała, iż jej integralną część stanowi prawo o miastach uchwalone 18 kwietnia 1791 r., przyznające mieszczanom z miast królewskich nietykalność osobistą, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do wielu urzędów i szarż, niezależny samorząd, możliwość ograniczonego udziału w sejmach (za pośrednictwem 24 plenipotentów i z głosem decydującym
w sprawach miast i handlu).

IV. Chłopi włościanie- postanowiono, że „…lud rolniczy…” przyjmuje się „…pod opiekę prawa i rządu krajowego…” oraz zagwarantowano wolność osobistą przybywającym do kraju osadnikom.

V. Rząd czyli oznaczenie władz publicznych- na pierwszy plan wysunięto zasadę zwierzchności narodu: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”, gdzie pojęciem naród obejmowano wszystkich mieszkańców państwa. Narodowi zagwarantowano władzę stanowienia praw, wyboru urzędników do magistratu oraz kontroli nad wszelkimi działaniami administracji. Formułowała także zasadę trójpodziału władz: „…trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny (…), to jest władza prawodawcza
w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza...".

 VI. Sejm czyli władza prawodawcza- miał składać się z dwóch izb: poselskiej i senatorskiej, konstytucja przewidywała zebrania sejmu zwyczajne – co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. Izba niższa (Izba Poselska) składała się z 204 posłów oraz 24 plenipotentów- przedstawicieli miast królewskich. Izba wyższa (Izba Senacka) składała się z 132 senatorów: wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów. Sejm przyjmował ustawy większością głosów (zniesiono zasadę liberum veto). Uprawnienia izby wyższej ograniczono do weta zawieszającego.

VII. Król. Władza wykonawcza- monarchia stawała się dziedziczna, tron powierzono dynastii Wettinów. Za punkt wyjścia przyjęto zasadę: rex regnat sed non gubernat (król panuje, ale nie rządzi). Król, dożywotni przewodniczący gabinetu ministrów- Straży Praw, podejmował decyzję po wysłuchaniu jej opinii, następnie jego decyzja, aby uzyskać moc obowiązującą musiała być podpisana przez właściwego ministra, który w ten sposób brał za nią odpowiedzialność przed sejmem (zasada tzw. kontrasygnaty). Ministrowie po przyjęciu przez połączone izby stosownej uchwały mieli odpowiadać przed sądem sejmowym. Gdy 2/3 posłów połączonych izb zażąda zmiany ministra, król powinien w jego miejsce nominować inną osobę (zasada odpowiedzialności parlamentarnej). Władza wykonawcza spoczywała
w rękach Straży Praw, która składała się z króla, prymasa jako głowy duchowieństwa i przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej, pięciu ministrów (jeden z marszałków jako minister policji, dwóch kanclerzy od spraw wewnętrznych i zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu), następcy tronu, marszałka izby poselskiej. Król powoływał ministrów do Straży spośród wszystkich ministrów. Było ich łącznie 14, po 7 dla Korony i Litwy. Straży Praw podlegały komisje wielkie zorganizowane na wzór kolegialnych ministerstw: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej.

VIII. Władza sądownicza- Rzeczpospolita miała składać się z trzech prowincji sądowych: małopolskiej, wielkopolskiej i litewskiej
z odrębnymi systemami sądów, które miały stale funkcjonować. Sędziów wybierano na sejmikach. Odwołania rozpatrywały trybunały:
w Piotrkowie Trybunalskim dla prowincji wielkopolskiej oraz w Lublinie dla małopolskiej. W miastach utworzono sądy magistratów miejskich, sądy apelacyjne wydziałowe po kilka na prowincję oraz najwyższy dla mieszczan sąd asesorski (odpowiednik trybunałów). Konstytucja przewidywała również istnienie sądu sejmowego dla rozpatrywania zbrodni stanu.

IX. Regencja. X. Edukacja dzieci królewskich- zagadnienia te zostały podporządkowane nadzorowi sejmu.

XI. Siła zbrojna narodowa- naród sam powinien troszczyć się o obronę integralności państwa i jego suwerenności, swobód politycznych
i obywatelskich. Wojsko stanowi zabezpieczenie granic oraz służy ochronie konstytucji.

Uzupełnieniem konstytucji był akt „zaręczenia wzajemnego”, który przewidywał scalenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, co znosiło istniejącą od 1569 r. unię polsko-litewską tworząc jednolite państwo.

            Konstytucja obowiązywała 14 miesięcy, do czasu przystąpienia króla do Targowicy. W okresie tym sejm uchwalił szereg ustaw szczegółowych, rozwijających jej postanowienia. Tekst konstytucji został opublikowany w dużej jak na owe czasy liczbie kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. Zapoznawano z nią w kościołach. Ustawę przedrukowały wszystkie czasopisma krajowe, tłumaczono ją też na języki obce.

            Uchwalenie Konstytucji 3 maja zostało uznane za święto już 5 maja 1791 r. W czasie obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja 1792 r. wokół Warszawy skoncentrowano wiele jednostek wojskowych, których zabrakło w krytycznym momencie rosyjskiego ataku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 r. Święto Konstytucji 3 Maja zostało zdelegalizowane przez hitlerowców. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946 r., kiedy w wielu miastach doszło do demonstracji studenckich. Święto zostało oficjalne zniesione ustawą o dniach wolnych od pracy z 18 stycznia 1951 r. W 1981 r. władze ponownie świętowały uchwalenie majowej konstytucji. Do 1989 r. w tym dniu często dochodziło w Polsce do protestów i demonstracji antyrządowych i antykomunistycznych. Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6 kwietnia 1990 r. (weszła w życie 28 kwietnia). Od tej pory jest ono uroczyście obchodzonym polskim świętem narodowym, od 2007 r. także na Litwie.

Magdalena Otwinowska

 

Bibliografia:

    MNKi/H/447/4- Ulotka- odezwa do Polaków przypominająca znaczenie Konstytucji 3 Maja oraz wzywająca do wzięcia udziału w uroczystych obchodach 125 rocznicy jej uchwalenia, Kielce, 3 V 1916 r., papier, druk, 31,5x18 cm
    Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977
    Ajnekiel A., Polskie konstytucje, Warszawa 1982
    Zielińska Z., Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986