Patera ze sceną "Zwiastowanie Marii"

Włochy, Deruta (?), Sycylia (?), Palermo (?), XVI w.
Majolika, dekoracja podszkliwna
Wymiary: wys. 6,9; śr. talerza 25,3; śr. stopy 10,5 cm
MNKi/D/1768
 
   W zbiorach Działu Rzemiosła Artystycznego znajduje się ponad dwadzieścia majolikowych naczyń. Wśród nich wyróżnia się ceramiczna patera na niewysokiej stopce, o lekko wgłębionym talerzu ze sceną Zwiastowania Marii. Do muzealnego inwentarza trafiła ona w roku 1945, jako część mienia podworskiego z Kurozwęk Popielów. Choć w 2008 roku spadkobiercy rodu decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego odzyskali przedmioty przechowywane od zakończenia wojny w Muzeum Narodowym w Kielcach, to jednak dzięki uprzejmości pana Jeana Martina Popiela, patera pozostała w muzealnym depozycie.
 
   Jest to typowy przykład szesnastowiecznej majoliki włoskiej. Majolika to odmiana fajansu zdobiona barwnymi szkliwami o lśniącej, błyszczącej powierzchni. Majolikowe naczynia były wykonywane z oczyszczonych glinek w kolorze bladożółtym, różowawym lub ceglanym. Prostsze kształty tj. talerze, półmiski, tacki oraz misy toczono na kole garncarskim, bardziej skomplikowane formowano w matrycach. Po wysuszeniu i pierwszym wypaleniu w temperaturze 750 - 900 stopni Celsjusza uzyskiwano porowaty i przesiąkliwy czerep, który następnie pokrywano białym szkliwem cynowym uszczelniającym powierzchnię. Na surowe jeszcze szkliwo nakładano malowidło. Dekoracja była więc wykonywana metodą al fresco, a co za tym idzie wymagała dużej biegłości malarza, ponieważ każda nieuważnie położona plama lub kreska wnikała w strukturę porowatego naczynia, uniemożliwiając późniejsze zmiany. Twórcy nie mogła zawieść ani ręka, ani wyobraźnia. Toteż, podobnie jak w malowidłach freskowych, rzemieślnicy posługiwali się przygotowanymi wcześniej wzorami. Po malowaniu naczynie było pokrywane przezroczystym szkliwem ołowiowym nadającym połysk i głębię barw, a następnie po raz drugi wypalane, tym razem
w wyższej temperaturze, aby na trwale zespoić farby i szkliwo z czerepem. Na pierwszy rzut oka wszystkie włoskie majoliki są do siebie podobne, gdyż zdobiono je paletą pięciu zaledwie barw. Pozyskiwano je z dostępnych minerałów. I tak: z tlenku miedzi uzyskiwano zieleń, z kobaltu błękit, z manganu – różne odcienie fioletu, brązu i czerni, z żelaza ugier lub oranże, z siarczku antymonu żółcień.
 
   Naczynia majolikowe wytwarzano w Italii już w XV stuleciu, jednak największy rozkwit majoliki włoskiej przypada na wiek XVI. Ponieważ posiadanie jej w tym czasie wyznaczało status społeczny, cieszyła się dużym powodzeniem wśród arystokratów, książąt, a także dworu papieskiego i władców Europy. Nic dziwnego, że warsztaty ceramiczne powstawały w wielu miastach, a każdy z nich starał się schlebiać gustom odbiorców. Nie wiadomo dokładnie, które z miast jest kolebką włoskiej majoliki, choć większość znawców przedmiotu przychyla się do Faenzy. Inne ośrodki słynące z majolikowych naczyń to Gubbio, Castel Durante, Urbino, Deruta, Pesaro .We wszystkich tych miejscach  na początku XVI wieku niezwykle popularne stały się majoliki  typu istoriato. Na ceramicznych naczyniach, często na konkretne zamówienie, malowano epizody biblijne, mitologiczne, alegoryczne i historyczne. W I poł. XVI wieku wśród tematyki biblijnej dominował Nowy Testament. Popularne były tematy związane z narodzinami Jezusa – Boże Narodzenie , Adoracja Pasterzy, Pokłon Trzech Króli, ale również Zwiastowanie, które dodatkowo można połączyć z nasilonym w tym okresie kultem Marii.
 
   Na majolikowej paterze pozostającej w depozycie Muzeum Narodowego w Kielcach widnieje scena rozpoczynająca historię Jezusa Chrystusa – Zwiastowanie Marii jego narodzin. Utrzymano ją w obowiązującej już od średniowiecza konwencji. Po lewej stronie ubrana
w żółtą suknię i otulona niebieskim płaszczem Maria klęczy na klęczniku nawiązującym swą formą do mebli renesansowych. Na jego blacie leży rozłożona księga ze schematycznie zaznaczonym pismem. Maria ma złożone do modlitwy ręce i z uwagą wpatruje się
w Archanioła Gabriela. Zielonoskrzydły anioł w żółto-niebieskiej szacie, jak przystało na Bożego Posłańca, nie dotyka swymi stopami ziemi, lecz stoi w pełnej wdzięku pozie na granatowej chmurze. W prawej dłoni trzyma lilię – symbol czystości i niewinności przyszłej Matki Zbawiciela, wyciągniętym palcem lewej dłoni wskazuje niebo, na którym w złocistym blasku zastygła gołębica – symbol Ducha Świętego, spływającego na Marię niebieską smugą. U stóp Marii i Gabriela rozpościera się łąka ze schematycznie zaznaczonymi na zielonym
i żółtym tle roślinami. Na niebieskim niebie widnieją ciemne chmury o nieregularnych kształtach. Scena wypełnia całą powierzchnię naczynia. Nie ma podziału na lustro i kołnierz. Jest to charakterystyczne dla talerzy zdobionych w stylu istoriato powstałych w dojrzałym renesansie. We wcześniejszym okresie motywy dekoracyjne lustra i kołnierza były od siebie niezależne, zwykle odcięte wyraźnie zarysowanymi liniami.
 
   Trudno jednoznacznie stwierdzić, w którym z włoskich ośrodków powstała omawiana patera. Mimo, iż każdy z nich miał własną drogę rozwoju i niektóre rodzaje dekoracji nie przekraczały bram miasta, inne powszechne były dla całej Italii. Na spodniej części talerzy czasem pojawiały się znaki warsztatu, nazwa miasta, imię mistrza, data wykonania czy opis przedstawionej sceny. W tym przypadku nie ma żadnych sygnatur, znaków czy symboli. Przyjmuje się, na podstawie analizy stylistycznej, że naczynie mogło powstać w Derucie. Zwykle jednak majoliki z tego miasta charakteryzował wysoki poziom artystyczny. Patera ze Zwiastowaniem nosi znamiona warsztatu prowincjonalnego, niewykluczone więc, że wykonano ją na Sycylii ( na przykład w Palermo), gdzie powtarzano wzory z północnych Włoch
w nie zawsze doskonały sposób. Mimo nieco prymitywnej formy i złego stanu zachowania patera ze Zwiastowaniem jest ważnym zabytkiem w kolekcji ceramiki Muzeum Narodowego w Kielcach.
 
Literatura:

    Biblijne inspiracje. Motywy religijne w sztukach plastycznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, red. Kwaśnik-Gliwińska A., Tkaczyk P., Kielce 2010, s.42-43, kat.18, il.s.43
    E. Birkenmajer, Fajans europejski XVI- XX w., Gdańsk 1992
    M. Piątkiewicz-Dereniowa, Majolika włoska w zbiorach wawelskich, Kraków 1975
    E.K. Świetlicka, Ceramika Rafaela. Majolika”istoriato” ze zbiorów polskich, Warszawa 2010

 
Opracowała: Magdalena Sylwanowicz