Rapier niemiecki, przełom XVI/XVII wieku

Miecznik: Berns, Meves (Bartholomeus)
Miejsce powstania: Solingen, Niemcy
Stal, drewno, drut żelazny
Wymiary: dł. całkowita 112 cm, dł. głowni 95 cm, szer. głowni przy ricasso 2,5 cm, wys. rękojeści 17 cm
Nr inw. MNKi/B/85
 
   Trzon rękojeści drewniany obciągnięty plecionym drutem żelaznym. Jelec stalowy krzyżowo-kabłąkowo-koszowy. Krzyż jelca z czworogrannego pręta wygięty esowato i rozklepany na końcach na kształt stożków. Ricasso chronione przez oślą podkowę, jednocześnie połączone z krzyżem jelca. Kosz w kształcie podwójnej tarczy muszlowato rozchylonej. Każda z tarcz obwiedziona dodatkowym obłękiem łączącym się przy ricasso
z oślą podkową. Obłęki te łączą się z kabłąkami bocznymi, odchodzącymi obustronnie od głównego kabłąka jelca. Kabłąk główny zamocowany hakowato w głowicy. Głowica dziesięcioboczna gruszkowata nakryta dziesięcioboczną kopułką, zwieńczoną wysokim, kulistym nitem.
   Głownia stalowa, sześcioboczna. Na zastawie obustronnie potrójne zbrocza, w których wybito od strony zewnętrznej: MEVES MEVES BERNS, od strony wewnętrznej: BERNS ME FECIT SOLINGEN. Poniżej w kierunku sztychu napisy, na stronie zewnętrznej: SOLIDEO PORTO, na stronie wewnętrznej: GLORIA PACEM, oraz znak kotwicy.
 
   W okresie średniowiecza najczęściej używanym orężem zaczepnym był miecz, stając się również ważnym symbolem tradycji rycerskich szlachty. Jednak od XV wieku, wraz ze zmianami sposobu walki i rozwojem uzbrojenia ochronnego, zaczął on tracić swe znaczenie bojowe. Ponadto wzrosło wówczas zapotrzebowanie na bardziej poręczną broń codzienną, którą można było używać w każdych warunkach, a zarazem mogącą stanowić część garderoby. W tym to właśnie czasie pojawił się rapier (epee rapiere, jak wspomina francuski dokument z 1474 roku). Około 1530 roku termin ten zaczął oznaczać lekki cywilny miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia, z rozbudowanym jelcem. Szczególną popularność zyskał we Francji, Anglii, Niemczech i Hiszpanii m.in. ze względu na panującą tam modę na pojedynki. Odbywały się one często bez wcześniejszego przygotowania, a rapier ułatwiał zadawanie precyzyjnych ciosów w słabe miejsca w opancerzeniu oraz walkę w małych pomieszczeniach.
   Rapiery w początkowym okresie istnienia różniły się od siebie (często znacznie) rozmiarami i wyglądem. Ciekawy przykład może stanowić tu Anglia, gdzie od około 1560 roku pojawiły się rapiery o szczególnie długich głowniach, co bywało niebezpieczne. Poskutkowało to w końcu wydaniem przez królową Elżbietę zarządzenia, które zabraniało noszenia rapierów dłuższych niż jard (91,4 cm). Egzekwowaniem tego prawa zajmowali się specjalnie wybrani obywatele pilnujący wjazdu do miasta, którzy byli upoważnieni do łamania sztychów rapierów przekraczających tę długość. Generalnie od około 1570 roku na terenie całej Europy rapiery ulegały stopniowym przeobrażeniom – skracano głownie, natomiast coraz bardziej rozbudowywano jelce. W zależności od rozwiązań konstrukcyjnych jelca rozróżniamy rapiery z jelcem koszowym, szkieletowym, dzwonowym (popularnym szczególnie w Hiszpanii).
   W Polsce rapier był bronią noszoną przede wszystkim do stroju obcego przez oficerów cudzoziemskiego autoramentu. Kojarzony jest jednak głównie z okresem „potopu szwedzkiego”, kiedy stanowił uzbrojenie szwedzkich rajtarów.
 
Rapier niemiecki "Pappenheimer" fot.2
 
   Rapier ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach należy do grupy tzw. Pappenheimerów, o charakterystycznym typie jelca. Nazwa pochodzi od słynnego regimentu kawalerii uformowanego podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) przez Gottfrieda Heinricha hrabiego von Pappenheim (1594-1932), feldmarszałka Cesarstwa Niemieckiego, w którym cieszyły się dużą popularnością. Rapiery te były jednak wykorzystywane po obu stronach konfliktu np. jednym z nich walczył Gustaw II Adolf (1594-1632), król szwedzki, w bitwie pod Lützen (w czasie której poległ). Poza Niemcami używano ich też powszechnie w Holandii, stąd niektórzy bronioznawcy nazywają ten typ rapiera flamandzkim.
 
Rapier niemiecki "Pappenheimer" fot.3
 
   Charakterystyczny znak kotwicy widoczny na głowni kieleckiego rapiera można zaobserwować również na innych e gzemplarzach broni białej w zbiorach polskich i europejskich. Występuje m.in. na głowni rapiera wykonanego przez Enrique Coela, ok. 1590-1610 oraz na głowni rapiera z 1613 r. wykonanego przez Petera Brus von Meigen (E. Wagner, s. 166, tabl. 3 na s. 175, s. 170 i tabl. 18 na s. 190). Prawdopodobnie taki sam znak, sądząc z opisu, występuje na głowni rapiera z końca XVI w. ze zbiorów zbrojowni malborskiej sygnowanego przez Piotra Caiano, miecznika mediolańskiego „...bruzda... zakończona starym znakiem mieczniczym w kształcie podwójnej kotwicy z poprzeczką u góry” (A.R. Chodyński, s. 61, poz. kat. 21). O samym znaku tak pisał Chwalisław Zieliński: „Symbol nadziei chrześcijańskiej, kotwica połączona z krzyżem egipskim - literą ”tau”, znakiem wybrania, a krzyż ankowy wyobraża łaskę i życie”. (Ch. Zieliński, tabl. XVI znaki symboliczne, p. 34, s. 482).
 
Rapier niemiecki "Pappenheimer" fot.4
 
   Twórcą kieleckiego rapiera był Meves Berns - słynny XVII-wieczny miecznik z miasta Solingen, w Niemczech. Meves jest skrótem od imienia Bartholomeus. Oprócz napisu MEVES BERNS sygnował on także często głownie wizerunkiem stojącego lub biegnącego jelenia. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje się karabela z głownią z przełomu XVI/XVII wieku, wykonaną przez niego lub Arnolda Bernsa z Solingen (Z. Stefańska, s. 24, p. 24). Kilka mieczy stworzonych przez Mevesa Bernsa znajduje się również w Dreźnie, dwa w Museum fur Deutsche Geschichte w Berlinie (jeden z datą 1612) i w Wiedniu z datą 1613. Więcej na temat tego miecznika można przeczytać w:
 
Boeheim W., Handbuch der Waffenkunde, Lipsk 1890, s. 645
Lenz E., Impieratorskij Ermitaż, sobranije orużija, Sankt Petersburg 1908, s. 255
 
Krzysztof Fura
 
Bibliografia:
 
Chodyński A.R., Zbrojownie malborskie, katalog wybranych obiektów ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku, Malbork 1978
Karta naukowa obiektu z Działu Militariów Muzeum Narodowego w Kielcach opracowana przez Ryszarda de Latour
Latour R. de, Broń. Katalog zbiorów (Muzeum Narodowego w Kielcach), Kraków 1982, s. 36-37, kat. 16
Latour R. de, Główka J., Waffen aus Vier Jahrhunderten, Corvey 1999, s. 47-48, kat. 11
Maćkowska M., Sztuka niemiecka 1450-1800 w zbiorach polskich. Katalog wystawy, Kielce 1996, s. 212, kat. 963
Najcenniejsze zabytki Muzeum Narodowego w Kielcach, pod red. Anny Kwaśnik-Gliwińskiej, Kielce 2008, s. 253, kat. VI/138
Reid W., Histoire des armes, Paryż 1976, s. 143-144
Stefańska Z., Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Katalog zbiorów, wiek XVII, Warszawa 1968, s. 24, kat. 24
Wagner E., Hieb und Stichwaffen, Praga 1969
Zieliński Ch., Sztuka sakralna, co należy wiedzieć o budowie, urządzeniu, wyposażeniu, ozdobie i konserwacji Domu Bożego, Warszawa 1959
Żygulski Jun. Z., Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975, s. 219