Samowar z tacą i kominkiem

Rosja, Tuła
Fabryka N. A. Woroncowa
1897 rok
wys. 63 cm
MNKi/R/2193

"- Trzeba, mamo, kupić samowar i herbaty, mieć czym przyjąć i potraktować gości! Czy mama nie potrafi jak i drugie gospodynie zasiąść pięknie za stolikiem, nalewać herbatę i prowadzić rozmowę? Czy mama nie widziała ludzi i świata?..." [1]

Słowa Salomei, bohaterki opowiadania Samowar, autorstwa Ignacego Chodźki, pisarza opiewającego codzienne życie szlachty litewskiej końca XVIII i początku XIX wieku, dobitnie świadczą nie tylko o pozycji samowara – naczynia do gotowania wody - wśród domowych sprzętów, ale również o jego wpływie na kształtowanie się obyczajów.

Naczynia te pojawiły się około połowy XVIII wieku w Rosji i szybko się upowszechniły. Produkowano je głównie w Tule – pierwsze samowary powstały tam w 1778 w wytwórni braci Lisycynów, następnie także, między innymi, w Moskwie i Petersburgu. Samowary wykonywano pierwotnie ze srebra, później zaś z mosiądzu, miedzi i brązu. Składały się ze zbiornika, wewnątrz którego znajdowała się rura na węgiel drzewny, zakończona na dole rusztem. Zbiornik u dołu wyposażony był w kran, u góry natomiast znajdowało się miejsce na czajnik, w którym parzono esencję. Często występowały w zestawie z czajnikiem, tacą i miseczką. Samowary służyć mogły bowiem do podgrzewania potraw, przygotowywania kawy, przede wszystkim jednak wykorzystywano je do gotowania wody na herbatę.

W Rosji herbata, której niezwykle wysoka cena dopiero pod koniec XVIII wieku stała się bardziej przystępna, zyskiwała coraz większą popularność, mimo panujących tam przesądów, które winą za wynalezienie jej obarczały diabła. Długo jednak była napojem ludzi dobrze sytuowanych, o zamożności których świadczyło również posiadanie samowara, co potwierdzają słowa rosyjskiego powiedzenia opisującego dobrobyt – Samowar na stole i zegar na ścianie (jak wcześniej wspomniano, naczynia te początkowo wyrabiane były ze srebra).

Samowar, nieodłącznie związany z kulturą rosyjską, jako motyw często pojawiał się w literaturze i sztuce. Był i symbolem domowego zacisza, i spotkań towarzyskich w szerszym gronie. Uznaniem cieszył się w Rosji dorewolucyjnej, a także po 1917 roku.

Wygląd samowarów - ich forma, konstrukcja, rozmiar i sposoby zdobienia, zmieniały się w zależności od panującej aktualnie mody i przeznaczenia (domowe, wojskowe, używane w zajazdach, samowary – kuchnie: z wyodrębnionymi wewnątrz zbiornika częściami do gotowania wody i potraw).

Produkowało je wiele wytwórni, spośród których do najbardziej znanych należą tulskie fabryki Woroncowa, Bataszowów, Szemarinów. Wytwarzane przez nie samowary pojawiały się na rosyjskich i zagranicznych wystawach, gdzie wielokrotnie zdobywały nagrody, czego potwierdzeniem były wyciśnięte na korpusach samowarów medale (wraz z podaniem daty otrzymania nagrody).

Od 2 ćwierci XIX wieku samowary cieszyły się powodzeniem również w Polsce, na terenach zaboru rosyjskiego, gdzie używane były do czasu I wojny światowej. Umieszczano je w salonach na specjalnych stolikach z blatem marmurowym lub mosiężną tacą. Herbata trafiła do Polski z Anglii w 2 połowie XVIII wieku. Popularność samowarów wiązać należy jednak z rytuałem jej picia, upowszechnionym w czasie zaborów przez rosyjskie wojska.

Samowar, który Państwu prezentujemy, do zbiorów naszego muzeum został kupiony od mieszkanki Kielc w 1968 roku. Wykonany jest z mosiądzu. Wyposażony został w tacę i kominek. Cylindryczny, dużych rozmiarów korpus stoi na czworobocznej podstawie, opartej na czterech nóżkach. W jego dolnej części znajduje się kran do odprowadzania wody. Na pokrywie umieszczono znak wytwórcy – wyciśnięty cyrylicą w owalu napis Fabrika N. A. Woroncowa w Tule. Na zbiorniku, powyżej kranu, znajdują się wyciski medali, zdobytych przez wytwórnię w 1896 i 1897 roku.

Anna Pietrzak

Literatura:

Jegorow Boris, Oblicza Rosji: szkice z historii kultury rosyjskiej XIX wieku, przeł. Dorota i Bogusław Żyłkowie, Gdańsk 2002
Martyna Ewa, Akcesoria serwisów do herbaty XVIII – XIX wiek, w: Zastawy stołowe XVI – XX. Materiały z sesji towarzyszącej wystawie „Splendor stołu” w Muzeum Sztuki Złotniczej, Kazimierz Dolny 26 – 27 października 2006, tekst w formie pdf dostępny na stronie internetowej http://www.muzeumnadwislanskie.pl/index.php?r=284&l=pl
Słownik terminologiczny sztuk pięknych , Warszawa 1996
Ignacy Chodźko, Samowar, http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=1696&s=1
Tichonova A.S., Tulskije samowary, http://samovars.tula-oblast.ru/
http://www.samovaroff.net/articles/
http://www.tula-samovar.com.ru/museumtime.html

[1] Ignacy Chodźko, Samowar, http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=1696&s=1