Gdańska barokowa prasa do serwet

Polska, Gdańsk
Około 1700
Drewno dębowe, sosnowe, lipowe (elementy rzeźbione), orzechowe (elementy toczone); fornir: orzech;
Snycerka, toczenie
218 x 95 x 64 cm
MNKi/R/2723

Wśród zabytkowych mebli zgromadzonych w Izbie Stołowej Górnej kieleckiego Pałacu uwagę zwiedzających zwraca wyróżniająca się formą barokowa prasa do bielizny. Jest to jeden z kilku tzw. „mebli gdańskich” będących w posiadaniu Muzeum Narodowego w Kielcach. Choć wysokiej klasy meble wytwarzano w Gdańsku od XVI wieku, to jednak początkowo pozostawały one pod silnym wpływem ośrodków artystycznych północnej Europy. Dopiero w 2. poł. XVII w. powstał w mieście nad Motławą prężny ośrodek meblarski o zindywidualizowanym charakterze i stylu. Terminem „meble gdańskie” zaczęto określać masywne barokowe sprzęty domowe zdobione bogatym, plastycznie rzeźbionym ornamentem roślinnym, zwierzęcym i alegorycznym z najczęściej powtarzanymi motywami akantu, kwiatu słonecznika, róży, girland kwiatowych, owoców, rogów obfitości, z herbami, maskami i puttami. Wykonywano je przeważnie z drewna dębowego, orzechowego i bukowego, rzadziej z lipowego okładanego orzechem lub jesionem. Najbardziej rozpowszechnionym i rozpoznawalnym typem mebli gdańskich były wielkie barokowe szafy dwudrzwiowe wsparte na kulistych podporach i zwieńczone wydatnymi, wyłamanymi pośrodku gzymsami. Sławą cieszyły się też stoły na spiralnie toczonych nogach z płaskorzeźbionym oskrzynieniem i ażurowymi fartuchami zwisającymi z krawędzi blatu oraz masywne krzesła z wysokim oparciem. Równie elegancką formę otrzymały u schyłku XVII wieku sprzęty domowego użytku pełniące pośledniejsze funkcje gospodarcze. Jednym z nich była prasa do serwet zwana inaczej tłocznią. Ten nieużywany już dzisiaj mebel, służył do prasowania bielizny stołowej. Pomiędzy dwie deski wkładano wilgotny materiał, a następnie dociskano drewniane płyty za pomocą śruby umieszczonej w nastawie między dwiema belkami. Złożone w kostkę obrusy zyskiwały podczas tego procesu ostre kanty, które były nieodzownym warunkiem eleganckiego nakrycia stołu. Prasę ustawiano na ogół w sieni, która w tym czasie była miejscem reprezentacyjnym, lub w izbie stołowej. Obok pełnienia funkcji użytkowej tłocznia, ze względu na swoją wyszukaną formę stanowiła dekorację pomieszczenia, w którym się znajdowała. Gdańskie prasy miały zazwyczaj podstawę w formie stolika na toczonych nogach (w odróżnieniu od pras pochodzących z warsztatów niderlandzkich i niemieckich, których dolną część stanowiły szafki lub komody), a właściwą tłocznię ukrytą między kolumienkami dźwigającymi zwieńczenie. W oskrzynieniu stolika prasy znajdowała się szufladka z uchwytem w formie lwiej głowy lub maski. W zwieńczeniu najbardziej luksusowych egzemplarzy tego mebla występowały postacie kobiece z rogami obfitości oraz koszami kwiatów i owoców. Tłocznie z Gdańska z uwagi na swoją dekoracyjną formę budziły szerokie zainteresowanie i były chętnie sprowadzane do dworów i pałaców w całej Polsce.
Mebel eksponowany w Wielkiej Izbie Stołowej kieleckiego Pałacu jest typową barokowa prasą gdańską. Ma on konstrukcję szkieletowo-skrzyniową. Podstawę tłoczni stanowi stolik na czterech masywnych spiralnie skręconych nogach spiętych w dolnej części kręconym krzyżakiem z kulą w zworniku. W centralnej części cokołu stolika widnieje płaskorzeźbiony ornament roślinno-kwiatowy, a pod nim na całej szerokości frontu podwieszona została ażurowa listwa z bujnych zwojów akantu rozdzielonych pośrodku pękiem kwiatów słonecznika. Na cokole spoczywa część oskrzynienia z szufladą z dwiema płycinami i kulistym uchwytem, zwieńczona płytą dekorowaną w czterech rogach liśćmi akantu. Bezpośrednio o nią wsparta jest nastawa o rozbudowanych formach architektonicznych. Po jej środku umieszczono śrubowy, spiralnie toczony tłok poszerzony na dole. Ramę nastawy utworzyły dwie kolumny o korynckich kapitelach, kręconych trzonach i wysokich prostopadłościennych bazach wspierające pełne belkowanie. Na jego gzymsie spoczęły dwie rzeźbione pełnoplastyczne leżące postacie kobiece z koszami owoców i bukietami kwiatów w rękach. W zbiorach muzealnych w Polsce znaleźć można jeszcze kilka przykładów bardzo podobnych mebli. Najbardziej chyba zbliżoną formę ma prasa do serwet z Wawelu. Wieńczące gzyms figury kobiet zwrócone są jednak w drugą stronę i można w nich odczytać personifikacje Wiary (z krzyżem) i Nadziei (z kotwicą). Meble tego typu są też między innymi w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego i Biblioteki Kórnickiej PAN. Gdańskich pras do serwet zachowało się jednak zdecydowanie mniej niż stołów, szaf i krzeseł, dlatego też należy się cieszyć, że jedną z nich można oglądać we wnętrzach Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach.

Oprac. Magdalena Silwanowicz