Portret Elizy Pareńskiej

Stanisław Wyspiański (1869-1907)
Kraków 1905
Pastel, papier
65,5 X 48,5 cm
MNKi/M/324
 
 
Wrażliwe wizerunki dzieci nie są częste w malarstwie polskim, a do takich należy portret kilkunastoletniej dziewczynki Elizy Pareńskiej, namalowany przez Stanisława Wyspiańskiego w 1905 r. Modelka ubrana w szafirową, drapowaną sukienkę przedstawiona została w półpostaci i zwrócona ¾ w prawo. Delikatną, zamyśloną, „porcelanową” twarzyczkę okalają złociste skręty włosów sięgające do ramion i przewiązane białą wstążką. Brunatne na dole i szafirowe u góry tło rozżarzają pęki bladoczerwonych pelargonii, ujmując głowę i ramiona dziewczynki. Charakterystyczna dla Wyspiańskiego giętka linia ogranicza postać, odpowiada liniom nakreślonym przez naturę. Nasycone, połyskujące i płaskie plamy barw, często stosowane w tym okresie przez artystę, tworzą efekt witraża.
Stanisław Wyspiański był blisko zaprzyjaźniony z rodziną Pareńskich, a od 1896 r. często gościł w ich domu. Pareńscy zamawiali, kupowali i kolekcjonowali obrazy artysty, a pani Eliza, nazywana "krakowską Aspazją", pomagała również w sprzedaży dzieł Wyspiańskiego.
 
Eliza Pareńska (ur. ok. 1890, późniejsza Edwardowa Leszczyńska), była najmłodszym z czworga dzieci doktora Stanisława Pareńskiego i Elizy z Mühleisenów. Do jej rodzeństwa należeli: Maria (Maryna) późniejsza Raczyńska-Jasieńska-Grekowa, Zofia późniejsza Żeleńska (żona Tadeusza Boya-Żeleńskiego) oraz brat Jan (+ 1919).
W latach 1904 - 1905 Wyspiański kilkakrotnie portretował Elizę Pareńską w podobnej konwencji. Poza portretem z kolekcji kieleckiej znany jest wizerunek ze zbiorów rodziny Leszczyńskich (1905, w latach 1946 - 1976 depozyt w Muzeum Narodowym w Warszawie) oraz portret datowany przez artystę na rok 1904 (sprzedany na Aukcji w warszawskim „Rempeksie” w 2012 r.), który może stanowić pierwszą wersję wizerunku, albo został później podpisany i w przybliżeniu datowany przez artystę. Wymienione wersje różnią się pomiędzy sobą nieco odmiennym wyrazem twarzy modelki oraz kolorem kwiatów w tle.
Oprócz portretu z pelargoniami Wyspiański przedstawił również Elizę Pareńską na obrazie Portret podwójny (1905), w ujęciu z profilu i w otoczeniu kremowych róż, Dzieło zaginęło podczas II wojny światowej.
W twórczości Wyspiańskiego zdarzały się kilkakrotne powtórzenia portretów własnych dzieci: Helenki, Stasia i Mietka – zadumanych, smutnych, pogrążonych we śnie. W nastroju tych i innych dziecięcych portretów wyczuwa się klimat samotnego dzieciństwa artysty, naznaczonego przedwczesną śmiercią matki.
Kilkakrotnie i w różnych ujęciach portretował Wyspiański siostry Elizy Pareńskiej – Marię-Marynę i Zofię Pareńskie, które uczynił pierwowzorami postaci dramatu Wesele (1901). Na zamówienie Wyspiański malował też repliki innych swoich dzieł.
 
Oprac. dr Anna Myślińska