Talerze deserowe ze scenami z wojen napoleońskich

Na ścianach u ciotki wisieli sami święci; ale jakkolwiek było ich sporo, nie dorównali jednak liczbą Napoleonom, którymi ojciec przyozdabiał swój pokój. Był tam jeden Napoleon w Egipcie, drugi pod Wagram, trzeci pod Austerlitz, czwarty pod Moskwą, piąty w dniu koronacji, szósty w apoteozie. Gdy zaś ciotka, zgorszona tyloma świeckimi obrazami, zawiesiła na ścianie mosiężny krucyfiks, ojciec, ażeby – jak mówił – nie obrazić Napoleona, kupił sobie jego brązowe popiersie i także umieścił je nad łóżkiem.
[Bolesław Prus, Lalka]

Rola Napoleona Bonaparte w dziejach Polski i Polaków była i pozostaje tematem ważnym dla historyków, a stosunek cesarza do Sprawy Polskiej rodził kontrowersje i różne punkty widzenia.
Problemowi temu poświęcono liczne publikacje, choć obecnie dyskusje nie są zapewne tak żarliwe, jak te z przełomu XIX i XX stulecia. Nie miejsce tu jednak na ocenę Napoleona, wystarczy stwierdzenie, że miał on w Polsce wielu zwolenników, którzy przyczynili się do powstania napoleońskiej legendy. Widziano w nim genialnego wodza, który – jak pisał Szymon Askenazy – tak mocno grzmocił, tak głęboko upokarzał, tak sprawiedliwie karał morderców Polski. On jeden Polaków podobnem uraczył zadośćuczynieniem za okrutne ich krzywdy. Tem samem, chcąc niechcąc, otwierał im widoki na szczęsne z jego ręki odrodzenie.
Charyzmatyczna postać, sukcesy polityczne i militarne poczynania Napoleona Bonaparte, stanowiły źródło malarskich tematów dla znakomitych artystów, jak Jacques Louis David, Andrea Appiani, Antoine-Jean Gros, Nicolas Gosse, Horacy Vernet. Obrazy dwóch ostatnich skopiowane we fragmentach na kalki zdobią deserowe talerzyki z lat 1900-1914, wykonane w fabryce ćmielowskiej należącej wówczas do Aleksandra ks. Druckiego-Lubeckiego jun.
Na jednym z nich (MNKi/R/3218) widzimy Napoleona Bonaparte wśród żołnierzy gwardii przed bitwą pod Jeną (14.10.1806). W centrum kompozycji cesarz na kasztanowym koniu w asyście marszałków Francji Joachima Murata i Louisa Alexandra Berthiera, również na koniach, dokonuje przeglądu wojska. Na spodzie dna naczynia, pod sygnaturą Ćmielowa, umieszczono fioletowy napis Bataille a'Jena/Vernet, wskazujący jednoznacznie, tak na konkretne wydarzenie historyczne, jak i autora malarskiego pierwowzoru.

Na dwóch kolejnych talerzach (MNKi/R/3216 i MNKi/R/3217) przedstawiono epizody z bitwy pod Friedlandem (14.06.1807) – oba na podstawie obrazów Horace Verneta (1789-1863), z których pierwszy – z lat ok. 1835-1836 – znajduje się w pałacu w Wersalu. Centralną postacią tego obrazu jest Napoleon Bonaparte na białym koniu, a towarzyszą mu dwaj oficerowie. Jednym z nich jest gen. Oudinot (na kasztanowym koniu), który otrzymuje od cesarza rozkaz, by ścigać rozgromioną armię rosyjską. Na spodzie dna, pod sygnaturą napis Bataille de Friedland/Vernet. Drugie przedstawienie tej samej bitwy jest może jeszcze bardziej dynamiczne. Po lewej stronie ukazano nadjeżdżającego na kasztanowym koniu żołnierza z szablą w dłoni, który zapewne zdaje relację z przebiegu walk przedstawionemu w towarzystwie dwóch innych jeźdźców Napoleonowi. I tym razem spód talerza został opatrzony napisem Bataille de Friedlend/Vernet.

Następny z serii talerz (MNKi/R/3215) zdobi scena według zniszczonego w 1978 roku obrazu Nicolasa Gosse (1787-1878) Napoleon Bonaparte podejmuje królową Prus w Tylży 6 lipca 1807. Przedstawienie nawiązuje do wydarzenia, które miało miejsce przed podpisaniem traktatu pokojowego z Aleksandrem I carem Rosji, po zwycięskiej dla Francuzów bitwie pod Friedlendem. Na tle architektury, w centrum przedstawiono Napoleona Bonaparte oraz królową Marię Luizę z mężem – Fryderykiem Wilhelmem III – po prawej i carem Aleksandrem po lewej stronie. Mężczyzna stojący na schodach to minister Talleyrand. Na spodzie dna naczynia został umieszczony fioletowy napis Napoleon 1er a Tilisit/Gosse.

MNKi/R/3215

Należy sądzić, że nie bez powodu wybrano sceny odnoszące się do wydarzeń z wojny pomiędzy Francją, a wojskami czwartej koalicji antyfrancuskiej. W wyniku zawartych w Tylży traktatów pokojowych Królestwo Prus utraciło swe ziemie na zachód od Łaby, powstało Wolne Miasto Gdańsk, a z pruskich terenów II i III rozbioru Rzeczypospolitej utworzono Księstwo Warszawskie.
Scena na ostatnim talerzu (MNKi/R/3219), na podstawie obrazu Horace Verneta Pożegnanie w Fontainebleau, przedstawia wydarzenie z 20 kwietnia 1814 r. Ukazano tu Napoleona Bonaparte na dziedzińcu pałacu Fontainebleau w otoczeniu wojska. Cesarz, już po abdykacji, żegna się. ze swoimi grenadierami. Mężczyzna obejmujący Napoleona to generał Petit, nieco z tyłu po prawej stoi dowódca straży pałacowej – porucznik Fortin, który zakrywa twarz. Oficerowie po prawej stronie reprezentują armie sprzymierzone. Żołnierze po lewej zdejmują czapki, żegnając cesarza. Na spodzie talerza napis: Les Adieux de Fontainebleau/Bonie. Po tym wydarzeniu Napoleon Bonaparte został uwięziony na wyspie Elbie u wybrzeży Italii. We Francji zostało restaurowane królestwo i władzę przejął król Ludwik XVIII. Koalicja zawarła z nim pokój, zaś we wrześniu rozpoczął się kongres pokojowy w Wiedniu, na którym zwycięzcy zamierzali ustalić mapę Europy po wojnach napoleońskich. Tymczasem w trakcie trwania kongresu, 26 lutego 1815, Bonaparte opuścił Elbę lądując 1 marca z oddziałami liczącymi ok. 800 ludzi w zatoce Juan na Riwierze Francuskiej – rozpoczęło się słynne 100 dni Napoleona, który w krótkim czasie dotarł do Paryża, witany entuzjastycznie przez rodaków.

MNKi/R/3219

Wszystkie naczynia – o wysokości ok. 2,5 cm oraz średnicy 18,5 cm – mają dekorację nawiązującą do stylu empire. Na kołnierzach są to trzy ozdobne szlaki: 1. szary z rozetkami, 2. zielono-złoty z liśćmi i festonami, 3. zielono-złoty z liśćmi. Szlaki dzielone są trapezoidalnymi rezerwami o zielonych tłach ze złotymi wieńcami laurowymi. Talerze sygnowane są cynobrowym herbem Druck z literami DL pod mitrą książęcą i napisem Ćmielów.

Oprac. dr Magdalena Śniegulska-Gomuła

LITERATURA:
Donatorzy Muzeum Narodowego w Kielcach. Katalog wystawy, red. Joanna Mielcarska-Kaczmarczyk, Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2008, s. 145, repr., kat. I/828

Zdjęcie obrazu Horace Vernet, La Bataille d'Iena za: wikipedia.org