Portret Józefa Piłsudskiego (1867-1935)

W zespole klocków drzeworytniczych Stefana Mrożewskiego (1894-1975), przekazanych w darze przez syna artysty Andrzeja i jego żonę Janinę znalazł się nieopracowany do tej pory portret Marszałka Józefa Piłsudskiego (1867-1935), który stanowi drugą wersję przedstawienia tego tematu. Pierwszy portret wykonany w tej samej technice drzeworytu został odrzucony przez autora jako nieudany. Stefan Mrożewski w swojej pracy nawiązał do oficjalnych fotograficznych wizerunków Józefa Piłsudskiego, ujętego w popiersiu, ubranego w mundur marszałka, bez nakrycia głowy, ożywił tylko jego pozę, pochylając na bok głowę modela. Wiernie oddał rysy twarzy akcentując charakterystyczne wydatne wąsy, starannie odtworzył szczegóły munduru i akcesoria, takie jak pas-koalicyjka czy sznur galowy. Na piersi Józefa Piłsudskiego widoczny jest order Virtuti Militari, który nosił zazwyczaj obok dwóch innych odznaczeń.
W kompozycji drzeworytu zwraca uwagę ukazany w głębi pejzaż, niespotykany w innych portretach marszałka, w których jego postać występuje na neutralnym tle. W tym wypadku tworzy je zbocze wzgórza pociętego ukośnie fałdami terenu (lub okopami), zwieńczonego na szczycie ruinami budowli z kwadratową wieżą w narożniku. W dostępnych opracowaniach dotyczących twórczości Stefana Mrożewskiego udało się odnaleźć jedynie wzmiankę o tym, że może być to zamek w Trokach na Litwie, co nie wydaje się jednak prawdopodobne ze względu na jego usytuowanie w całkowicie odmiennych warunkach terenowych, na płaskiej wyspie oblanej wodami jeziora. Pomimo tego, że autor grafiki nie naśladuje wiernie natury, w przedstawionym przez niego krajobrazie można odnaleźć cechy ukształtowania pola bitwy pod „Krzywopłotami”, stoczonej w dniach 17-19.11.1914 roku przez część 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich z wojskami rosyjskimi. O randze tego wydarzenia w tradycji niepodległościowej świadczy napis na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Przed bitwą Polacy zajęli pozycje na wzgórzu Św. Krzyża w miejscowości Bydlin, zwieńczonym czworobocznymi ruinami kościoła wzniesionego w miejscu średniowiecznego zamku. Zachowały się fotografie ukazujące legionistów w okopach, nad którymi wznoszą się pozostałości tej budowli pozbawionej narożnej wieży, która mogła być elementem dodanym przez samego artystę. Utrwalony na nich ogólny stan ruin na wzgórzu Św. Krzyża podczas pierwszej wojny światowej nie odbiega od dzisiejszego obrazu tego miejsca.
Powiązanie portretu Józefa Piłsudskiego z tradycją walk niepodległościowych świadczy o głębszym zainteresowaniu Stefana Mrożewskiego osobą marszałka, któremu poświęcił kilka grafik w okresie międzywojennym, wśród nich znalazło się m.in. całopostaciowe ujęcie z 1932 roku oraz widok głowy na łożu śmierci z 1935 roku. Nurt tematyki związanej z historią Polski był stale obecny w jego twórczości uprawianej na emigracji w Stanach Zjednoczonych, gdzie powstał omówiony portret. W kilka lat po jego wykonaniu, artysta wykorzystał odwrocie tego samego klocka drzeworytniczego do opracowania podobizny innego zasłużonego Polaka: Ignacego Paderewskiego (1860-1941).

Oprac. Marian Gucwa

***Obraz na każdym klocku drzeworytniczym stanowi lustrzane odbicie odcisku grafiki na papierze.