Skamieniały piorun

Skamieniały piorun
Fulguryty
Miejsce znalezienia: Cierno-Żabieniec (gm. Nagłowice, pow. jędrzejowski)
3-7 x 0,8-1,4 cm
Dar ks. Stanisława Skurczyńskiego, 1962
Wiek: okazy współczesne
MNKi/P/1915/1-4

Fulguryty, MNKi/P/1915/1-4

Wyładowania elektrostatyczne powstające w atmosferze wyzwalają podczas burz olbrzymią energię. Uderzenia rozrywają pnie drzew
i mury, przepalają druty, wywołują uszkodzenia instalacji elektrycznych, telefonicznych, niszczą urządzenia elektroniczne.
Gdy piorun uderzy bezpośrednio w ziemię, temperatura w kanale przewodzenia pioruna jest tak wielka, że krzemionka (piasek) zawarta
w ziemi topi się w miejscu jego uderzenia, tworząc naturalne szkło, nazywane fulgurytem (łac. fulguritus – uderzony piorunem, od fulgur – błyskawica, piorun). Aby powstał fulguryt, czyli natychmiastowe stopienie piasku, wymagana jest temperatura ok. 1800 °C (podczas uderzenia pioruna dochodzi ona zazwyczaj do 2500 °C). Powstałe struktury mają czasem fantastyczne kształty, jednak zazwyczaj podobne są do siebie, niezależnie od miejsca powstania. Wyglądem przypominają korzeń z odgałęzieniami lub małymi wgłębieniami. Posiadają rurkowaty, nieregularny kształt o chropowatej powierzchni, pokrytej przez częściowo stopione ziarna piasku. Ich struktura wewnętrzna jest zazwyczaj regularna, gładka, szklista lub wypełniona bąbelkami. Są bardzo kruche. Jeżeli znajdujemy je na powierzchni nie stanowi to problemu, jednak gdy chcemy je wykopać to musimy wykonać to z wielką – archeologiczną – ostrożnością. Należą do rzadkości, a okazy dużych rozmiarów osiągają wysoką cenę. Wielkość fulgurytów jest różna. Zazwyczaj osiągają 1-3 cm średnicy i kilkanaście centymetrów długości (najdłuższy piorunowiec z USA ma 4.9 m!).

W zbiorach przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach, znajdują się cztery okazy fulgurytów z okolic miejscowości Cierno-Żabieniec (gm. Nagłowice). Pochodzą one kolekcji geologicznej ks. Stanisława Skurczyńskiego (archeologa-amatora, kolekcjonera), którą przekazał w darze do muzeum w 1962 roku.
Naturalne szkliwo powstające na skutek stopienia piasku kwarcowego, powstaje również w wulkanach (obsydian, impaktyt) oraz
w wyniku uderzenia meteorytu (tektyt).
Podobne formy do fulgurytów mogą powstać także w wyniku np. zerwania linii wysokiego napięcia, podczas którego może dojść do przeskoku iskry elektrycznej między kablem a ziemią.
Jednak w podszywaniu się pod fulguryty prym wiodą belemnity (wymarłe morskie zwierzęta przypominające wyglądem kałamarnice). To głowonogi jurajskie i kredowe, które posiadały kalcytowy szkielet wewnętrzny (tzw. rostrum) przypominające pocisk. Rostra – w zasadzie jedyne pozostałość tego zwierzęcia zachowane w stanie kopalnym – są dość pospolite i często znajdowane w skałach, a nawet wtórnie w piaskach i żwirach. Uważane były przez dawnych Słowian za broń Peruna, stąd ludowa nazwa – Perunowe strzałki.
Do dziś pokutuje ten pogląd i w zasadzie możemy bez irytacji przyjąć, że rostra belemnitów potocznie nazywane są piorunowymi strzałkami. Ponadto skojarzenie takie, może być po części uprawnione … belemnity, jak i dziś żyjący przedstawiciele głowonogów (np. kałamarnice), poruszały się w wodzie bardzo sprawnie, a podczas polowania na ofiarę dokonywały błyskawicznych ataków.

Rekonstrukcja belemnitów (po lewej). Rostra belemnitów (po prawej), nazywane potocznie strzałkami piorunowymi, okazy ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.

Oprac. Paweł Król