Krzyż Niepodległości

Krzyż Niepodległości
Mieczysław Kotarbiński (1890-1943)
Polska, 1930-1939
Brąz złocony, emalia, ryps
42x42 mm
MNKi/H/219

Geneza Krzyża Niepodległości, jednego z najbardziej prestiżowych odznaczeń II Rzeczypospolitej, wiąże się z osobą Aleksandry Piłsudskiej. Była konspiratorka Polskiej Partii Socjalistycznej w ten sposób wspominała to wydarzenie z 1928 roku: Na jednej z naszych herbatek zwróciło moją uwagę, że wielu oficerów legionowych udekorowanych jest krzyżami, natomiast PPS-owcy nie mają żadnych odznaczeń za swoją nieraz długą i równie ofiarną pracę bojową. Przypomniało mi się, jak znajomi panowie obnosząc dumnie swoje ordery żartowali, że odznaczenia dla mężczyzny są jak biżuteria dla kobiety. Myślę, że dużo prawdy jest w tym żarcie. Poruszyłam kiedyś tę sprawę z płk. Adamem Kocem i zaproponowałam mu, aby podjął się razem ze mną przeprowadzenia sprawy nadania odznaczeń PPS-owcom.

Aleksandra Piłsudska (1882-1963)

Konsekwencją tej inicjatywy było powołanie zespołu, który z końcem 1928 roku rozpoczął pracę nad ustanowieniem nowego wyróżnienia. Do grupy tej należał m.in. gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Edward Śmigły-Rydz, Walery Sławek, Aleksander Prystor. Zgadzano się, że za działalność niepodległościową należy uhonorować konspiratorów i bojowników PPS. Podjęto także decyzję, że w szeregi osób dotychczas pominiętych, a zasługujących na odznaczenie, należy włączyć członków Polskiej Organizacji Wojskowej. Prace trwały blisko dwa lata.

Rozporządzenie prezydenta Ignacego Mościckiego O Krzyżu i Medalu Niepodległości z dnia 29 października 1930 roku określało, że wyróżnienie jest przeznaczone dla osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Ojczyzny w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918-1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski.Było to zrozumiałe ponieważ istniał już Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921, którym dekorowano uczestników walk z bolszewikami. Nie wykluczało to jednak możliwości otrzymania Krzyża Niepodległości, na przykład za działalność na tyłach frontu.

Odznaczenie dzielono na trzy klasy: Krzyż Niepodległości z Mieczami – dla tych, którzy walczyli z bronią w ręku o Niepodległość Ojczyzny przed wojną światową, lub poza szeregami armii względnie walką tą kierowali oraz Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. W roku 1931 sejm zdecydował, że Krzyż i Medal Niepodległości będą wyróżnieniami wojskowymi. Wynikało to z faktu, że konstytucja zabraniała posłom i senatorom przyjmowania odznaczeń w trakcie trwania ich kadencji. Podobne ograniczenia statutowe wiązały członków PPS. W obu przypadkach wyjątkiem były wyróżnienia wojskowe.

Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości rozpatrywał napływające wnioski wnikliwie i wiele z nich odrzucał. Obok bojowników PPS, żołnierzy Legionów Polskich i POW, dekorowani byli także weterani powstania styczniowego z 1863 roku, nauczyciele i uczniowie walczący o szkołę polską, uczestnicy rewolucji 1905 roku, obrońcy Lwowa, powstańcy śląscy, wielkopolscy, osoby poświęcające się na rzecz niepodległości również poza terenem ziem polskich. Wśród wyróżnionych byli ludzie z różnych środowisk, odznaczono wiele kobiet, wszyscy byli traktowani jak bohaterowie. Część osób odmówiła przyjęcia odznaczenia, głównie z powodów politycznych i sprzeciwu wobec rządów sanacji. Należał do nich m.in. nestor ruchu socjalistycznego i senator Bolesław Limanowski, a także były prezydent Stanisław Wojciechowski. Przyznanego wyróżnienia nie odebrał również weteran powstania styczniowego Władysław Kolendo.

Krzyż Niepodległości charakteryzują równe ramiona, rozszerzone na krańcach i zakończone płasko. Awers pokryto czarną emalią, przedzieloną paskiem złoconym. Na ramionach poziomych wyryto napis: BOJOWNIKOM NIEPODLEGŁOŚCI. Ramiona związano pośrodku tarczą ze stylizowanym wizerunkiem orła. Rewers złocono na całej powierzchni. Uzupełnieniem była czarna wstążka z czerwonymi paskami wzdłuż obu boków. Autorem tego wyjątkowego projektu oraz wzoru dyplomu był Mieczysław Kotarbiński – malarz i grafik, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie.

Brak jest informacji kto został wyróżniony prezentowanym Krzyżem Niepodległości. W kolekcji historycznej Muzeum Narodowego w Kielcach znajduje się także Dyplom Krzyża Niepodległości (MNKi/H/5705) wystawiony 20 grudnia 1932 roku dla Stanisława Durleja – legionisty I Brygady, który w II Rzeczypospolitej pełnił służbę policjanta w Kielcach.
W nagłówku widoczny jest wizerunek odznaczenia wraz z datą ustanowienia – 1930, u dołu podpisy: Przewodniczący Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości – Józef Piłsudski oraz Sekretarz Generalny Komitetu – Wacław Jędrzejewicz.

Oprac. Paweł Grzesik

Bibliografia:

Bigoszewska W., Polskie ordery i odznaczenia, Warszawa 1989.
Filipow K., Krzyż i Medal Niepodległości, Białystok 1998.
Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 kwietnia 1937 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 października 1930 r. o Krzyżu i Medalu Niepodległości, Dz. U. 1937, nr 28, poz. 214.
Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 2004.
Puchalski Z., Wojciechowski I.J., Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie, Warszawa 1987.
Sejda K., Ordery, odznaczenia i medale Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1932.
Wawrzyński T., Działalność Głównej Komisji Odznaczeniowej (1928-1930) i Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości (1930-1939), w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. 28, Warszawa 1985.