Medal: Polonia devastata Jan Wysocki (1873-1960)

1915
Srebro, cynk
Śred. 5,5 cm
MNKi/S/

W chwili wybuchy pierwszej wojny światowej Henryk Sienkiewicz przebywał wraz z rodziną w swojej letniej rezydencji w Oblęgorku. Niebezpieczne położenie tego miejsca, w bezpośrednim zasięgu działań wojennych, spowodowało, że pisarz zdecydował się, jak najszybciej je opuścić. Rodzina na kilka tygodni udała się do Krakowa, a we wrześniu 1914 roku Sienkiewiczowie znaleźli się w Austrii. Stąd również musieli wkrótce wyjechać, gdyż, za sprawą nieporozumienia, twórcy „Quo vadis” niesłusznie przypisano autorstwo odezwy skierowanej przeciwko państwom centralnym, do których należała Austria. Ostatecznie pisarz i jego najbliżsi trafili do neutralnej Szwajcarii – najpierw do Lozanny, a następnie do Vevey. Zamieszkali początkowo w Grand Hotelu, a w listopadzie 1915 roku przenieśli się do Hotelu du Lac. W tym samym czasie w Szwajcarii przebywało wielu wybitnych Polaków, niektórych Sienkiewicz znał osobiście, z innymi nawet wcześniej współpracował. Do tej ostatniej grupy zaliczał się mecenas Antoni Osuchowski – przyjaciel pisarza, z którym wspólnie działali w ramach Polskiej Macierzy Szkolnej. Na terenie całej Szwajcarii Polacy dość powszechnie organizowali się w różnego rodzaju stowarzyszenia
i komitety, które miały charakter polityczny lub charytatywny. Sienkiewicz, znany ze swej działalności społecznej, także nie pozostawał bierny na tym polu.

9 stycznia 1915 roku utworzony został Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce (zwany również Komitetem Veveyskim). Pierwszym inicjatorem jego powstania był – według większości źródeł – Erazm Piltz. Skupił on wokół siebie grono znanych Polaków, wśród nich Sienkiewicza, który stanął na czele Komitetu, a także późniejszego premiera Ignacego Paderewskiego, który został wiceprezesem. Noblista oraz światowej sławy pianista, mieli skupić uwagę opinii publicznej. W prace Komitetu Veveyskiego zaangażowani byli również m.in. Antoni Osuchowski (stanął na czele Rady Wykonawczej), Szymon Askenazy, Gabriel Narutowicz, Jan Rosen, Urszula Ledóchowska i wielu innych.

Najważniejszymi zadaniami organizacji, w myśl założeń statutowych, były: przygotowywanie międzynarodowej akcji na rzecz ofiar wojny
w Polsce, zbiórka pieniędzy na ten cel, tworzenie komitetów lokalnych na terenie całego świata, zajmujących się bezpośrednio udzielaniem pomocy ofiarom wojny, bez względu na religię i stan społeczny. 1 lutego 1915 roku wydana został w języku francuskim „Odezwa do narodów cywilizowanych” autorstwa Sienkiewicza, w której apelował on o pomoc dla Polaków. Kolejną odezwę zredagował Szymon Askenazy, obie miały na celu rozpropagowanie działalności Komitetu, który w ciągu czterech lat istnienia zebrał łączną kwotę około 20 milionów franków szwajcarskich (z czego blisko 80 procent w pierwszych dwóch latach). Pieniądze przekazywane były natychmiast organizacjom ratunkowym w kraju. Akcję poparł ówczesny papież Benedykt XV, z którego inicjatywy biskupi polscy wydali odezwę skierowaną do katolików na całym świecie, co również dało wymierne efekty finansowe. Ze strony Kościoła osobą szczególnie zaangażowaną w działalność Komitetu był biskup krakowski Adam Stefan Sapieha, który po wybuchu wojny sam założył Książęco-Biskupi Komitet Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny. W jego strukturach działały sekcje: sanitarna, opieki doraźnej i opieki nad dziećmi.

Medal „Polonia devastata” jest ściśle związany z powyższymi wydarzeniami. Wybito go w początkach 1915 roku, jako dowód wdzięczności dla osób kierujących akcją ratunkową dla Polski – Sienkiewicza, Paderewskiego i Sapiehy. Został skierowany do wolnej sprzedaży, a zyski przeznaczone były na dalszą akcję ratunkową. Jak podaje Edward Wichura-Zajdel, medal wykonano na zamówienie Paderewskiego. Marian Kowalski twierdzi, że wybity został w Wiedniu, z kolei Danuta Płygawko, że w Polsce. Autorem medalu jest Jan Wysocki, rzeźbiarz, medalier i malarz, nagradzany na wielu międzynarodowych wystawach, m.in. w Paryżu, gdzie osobiście poznał Paderewskiego. W ostatnich dwóch latach pierwszej wojny światowej artysta został wcielony do armii niemieckiej i walczył na froncie włoskim. Zmarł nieco zapomniany, w 1960 roku w Katowicach.

Medal „Polonia devastata” przedstawia na awersie trzy ułożone szeregowo popiersia z prawego profilu – pierwszy Adam Sapieha w piusce, w środku Henryk Sienkiewicz, ostatni Ignacy Paderewski. Nad popiersiami w otoku widnieje półkoliście napis: A. SAPIEHA Prceps Epus H. SIENKIEWICZ I. PADEREWSKI. Rewers zawiera wizerunek Jezusa Chrystusa podającego chleb dzieciom, tulącym się do klęczącej matki. Na górze, w otoku umieszczono napis: PANEM NOSTRVM QVOTIDIANVM DA NOBIS HODIE, a na dole: POLONIA DEVASTATA / 1915. W prawym dolnym rogu znajduje się monogram artysty. Biorąc pod uwagę materiał użyty do wykonania medalu, wybito 10 egzemplarzy srebrnych, 25 egzemplarzy numerowanych z brązu oraz kilkaset z cynku.

Oprac. Łukasz Wojtczak

Bibliografia:
Płygawko D., Sienkiewicz w Szwajcarii, Poznań 1986
Kowalski M., Portret Henryka Sienkiewicza w medalierstwie, rzeźbie, numizmatyce i filatelistyce, Międzyrzec Podlaski 1989