Talwar

Stal damasceńska, żelazo, złoto, rubin, drewno
Dł. całkowita: 85 cm
Indie, XVII w.
MNKi/B/709

Talwar to typ indyjskiej szabli, który swoją charakterystyczną formę osiągnął w XVI w. Był używany także na obszarach obecnego Pakistanu, Bangladeszu, Nepalu i w Afganistanie. Szczyt popularności tej broni przypada na lata panowania Wielkich Mogołów w północnych Indiach (1526-1857). Talwar wykazuje wiele podobieństw do innych bliskowschodnich szabel, zwłaszcza do perskiego szamszira, posiada jednak zazwyczaj mniejszą krzywiznę i większą szerokość głowni. Charakterystyczną cechę stanowi natomiast dyskoidalna głowica zakończona często stożkowatym kolcem, przydatnym przy uderzaniu przeciwnika w bliskim dystansie, gdy cięcie było niemożliwe.

Głownie talwarów wykonywane były przeważnie ze słynnej stali damasceńskiej. Już w czasach Aleksandra Wielkiego indyjską stal uważano za wyrób najwyższej klasy. Muhammad al-Idrisi, arabski podróżnik z XII w., nazywał ją najlepszą na świecie. Pomimo nazwy nie mamy dotychczas przekonujących dowodów na to, że stal tę wytapiano także w syryjskim Damaszku. Być może tam jedynie wytwarzano z niej broń. Najwyższej jakości wyroby z tego materiału pochodzą z XVI i XVII w. Poza cechami użytkowymi, głownie ze stali damasceńskiej prezentują także wysokie walory estetyczne. Na powierzchni broni występują odcinające się jaśniejszym kolorem wzory przypominające słoje drewna lub falującą delikatnie taflę wody. Są to widoczne gołym okiem wstęgi cementytu, które zwiększają twardość głowni. Według profesora Uniwersytetu Stanowego Iowa, Johna D. Verhoevena, szczególnie wysoką jakością charakteryzują się głownie ze wzorem nazywanym “drabiną Mahometa”.

Stal damasceńska była znana również w dawnej Polsce, głównie za sprawą kontaktów i wojen z Turcją, gdzie głownie z tego materiału były dość popularne. Jak podaje Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej (Tom I, 1900 r.): Demeszka, damascenka, szabla turecka ze stali damasceńskiej, uważanej za najtwardszą i najlepszą, wyrabianej w mieście Damaszku w Syryi, głośnem także z wyrobu tkanin. Czartoryski gen. ziem podols. pisze: Są to tedy głownie (klingi) w Damaszku abo w Szamie pławione. Szamem nazywali często Turcy, a za nimi i Polacy, Damaszek. Oprócz tych zalet główną cechą demeszek była ukwiecona powierzchnia ich głowni. Demeszkować — w języku płatnerzy polskich, znaczyło na wzór fabryk damasceńskich żelazo kwiecić. Głownie tego typu były sprowadzane do również z perskiego Isfahanu przez Ormian lwowskich.

Technika wytwarzania stali damasceńskiej zaniknęła na przełomie XVIII i XIX w. Szczegółowy proces jej produkcji pozostaje dotychczas zagadką. Wiadomo, że wytapiana była w niewielkich tyglach. Obecność wanadu lub molibdenu była kluczowa do wytworzenia się wstęg cementytu. Według niektórych teorii ważną rolę w procesie wytopu mógł odgrywać dodatek szkła. Badania mające na celu zgłębienie tajemnicy stali damasceńskiej przyczyniły się do rozwoju europejskiej metalurgii w XIX w. Współcześnie istnieje kilka metod pozwalajacych uzyskać stal bardzo zbliżoną do oryginalnej, jednak eksperymenty trwają nadal. Swój wkład w ten proces wnieśli studenci Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, których praca została wyróżnieniona podczas międzynarodowej konferencji naukowej w Orlando w marcu 2015 r.

Prezentowany eksponat z kolekcji militariów Muzeum Narodowego w Kielcach wykonany jest również ze stali damasceńskiej. W każdym płazie głowni osadzono po cztery rubiny. Żelazna rękojeść bez kabłąka, z typową dla talwarów głowicą w formie okrągłej tarczki, nabijana jest złotem w roślinne palmety i rozety. Krótkie, rozszerzające się ramiona jelca zwieńczone są pojedynczymi rubinami. Uchwyt o takiej budowie ograniczał ruchliwość nadgarstka, co predestynowało talwar do obszernych, przeciąganych cięć popartych masą całego ciała. Taka technika, w połączeniu z niezwykłą ostrością szabli, zdumiewała XIX-wiecznych angielskich obserwatorów. Indyjscy wojownicy pozbawiali przeciwników głów i kończyn z łatwością określaną jako magiczną. Wielokrotnie podkreślano również znacznie wyższy poziom wyszkolenia Hindusów w cięciach szablą w stosunku do żołnierzy brytyjskich. Według współczesnych bronioznawców, talwar posłużył za inspirację Johnowi Le Marchantowi i Henry'emu Osbornowi przy projektowaniu brytyjskiej szabli kawalerii lekkiej wz. 1796, która dała początek całej rodzinie europejskich szabel używanych jeszcze w początkach XX w.

Oprac. Michał Biłejszys