Skrzynia weselna

Niemcy, Frankonia 1580-1590
Dąb, orzech, orzech okleina, jawor intarsja, mahoń intarsja, topola, żelazo
108 x 188,5 x 80,5cm
MNKi/R/2565

Wśród kilkunastu skrzyń eksponowanych w Muzeum Narodowym w Kielcach dwie, szczególnie okazałych rozmiarów, ustawiono w Sieni Górnej Pałacu. Wielkość to jednak nie jedyna cecha, która je wyróżnia. Podobna forma i dekoracja pozwalają wnioskować, że zapewne wywodzą się one z jednego mistrzowskiego warsztatu.

Skrzynia to mebel, który od najdawniejszych czasów towarzyszył człowiekowi. Ze względu na swoją stosunkowo prostą konstrukcję i niezaprzeczalną użyteczność była rozpowszechniona już w starożytności w kręgu kultury egipskiej, a potem greckiej i rzymskiej. W średniowiecznej Europie używano jej równie chętnie. Mimo że pozostała najważniejszym meblem zamożnych domów europejskich aż do końca XVII wieku, kiedy to ustąpiła miejsca komodzie, apogeum swojego rozwoju przeżywała w renesansie. Skrzyń używano do przechowywania przedmiotów użytkowych, kosztowności, dokumentów. Służyły one również jako stoły, miejsca do siedzenia oraz kufry podróżne. Występowały jako oddzielne meble, bywały łączone z ławami, a czasami stanowiły cokoły, na których ustawiano łoża.

W XV i XVI-wiecznej Italii powstawały bogato zdobione snycerką, stiukiem i inkrustacją skrzynie posagowe. Im wyższy był status rodziny, tym więcej zapełnionych skrzyń zabierała z rodzinnego domu oblubienica. Skrzynie na posag zwane również wyprawnymi lub weselnymi zwykle były większe od klasycznych cassone i zawsze wyposażone w duże żelazne uchwyty boczne do przenoszenia. Skrzynie wyprawne eksponowane w kieleckim pałacu pochodzą co prawda z Niemiec, a nie z Włoch, lecz to klasyczne renesansowe sprzęty. Kraje germańskie ulegały wpływom włoskim dzięki podróżom artystów niemieckich do Italii. Po powrocie rozpowszechniali oni podpatrzone tam motywy. Liczne wzorniki służyły za źródło inspiracji tym wszystkim rzemieślnikom i artystom, którzy sami nie mogli się zaznajomić z nowym stylem panującym po drugiej stronie Alp. Dotyczyło to głównie południowych Niemiec, bliższych Italii nie tylko geograficznie.

Trudno oceniać, którą spośród dwóch kieleckich skrzyń charakteryzuje większy kunszt wykonania, ale z pewnością bogatsza symbolika pojawia się na meblu z dekoracją figuralną. Rozmiary i obfita ornamentyka prezentowanej skrzyni wskazują, że była ona wykonana na zamówienie zamożnych rodziców przyszłej panny młodej. Na południu Niemiec w II poł. XVI wieku działali stolarze, którzy fasady szaf i skrzyń ozdabiali wszystkimi możliwymi motywami znanymi z architektury, przez co meble mogły sprawiać wrażenie budowli w miniaturze. Tak jest i w tym przypadku. Skrzynia ma łamaną linię frontu z typowymi dla renesansu podziałami architektonicznymi. Stoi na wysokim cokole złożonym z trzech ryzalitów, z trzema szufladami w partii środkowej. Pięcioprzęsłowy korpus podzielono sześcioma kolumnami toskańskimi i zamknięto pełnym belkowaniem, a powierzchnie między nimi wypełniono renesansową dekoracją. Prostokątne płyciny zwieńczone naczółkami typu łabędzia szyja występują naprzemiennie z piętrowymi konstrukcjami ujętymi w górnej partii wolutowymi pilastrami i nakrytymi naczółkami przerywanymi. Na szczególną uwagę zasługują, wykonane w technice intarsji z różnokolorowych kawałków różnych gatunków drewna, dwie alegoryczne postacie kobiece z pochodniami – atrybutami Hestii, bogini ogniska domowego, które symbolizują nowe życie i miłość małżeńską. Wyobrażenia te umieszczono w skrajnych ryzalitach skrzyni, pozostawiając miejsce w polu centralnym frontu dla uskrzydlonej postaci. Można się w niej dopatrywać wyobrażenia anioła lub kobiety ze skrzydłami, a trzymany przez nią przedmiot może zostać zinterpretowany jako miecz. Niewiasta ze skrzydłami i mieczem symbolizuje siłę, która przedłuża męską linię rodu. Takie wyobrażenie byłoby jak najbardziej stosowne, aby umieścić je na skrzyni, którą oblubienica wnosiła do domu swego nowo poślubionego małżonka.

Wśród dekoracji niefiguralnych, którymi pokryty jest mebel wyróżniają się intarsjowane maszkarony w dolnych jego partiach, motywy kandelabrowe ponad nimi, ornament cegiełkowy i stylizowana wić roślinna bezpośrednio pod wiekiem. Ściany boczne skrzyni ozdobiono ornamentem okuciowym wykonanym w technice intarsji i wyposażono w żelazne uchwyty, służące do przenoszenia mebla, po dwa po każdej jego stronie. Pokrywa skrzyni jest nieco szersza od korpusu, jej krawędzie profilowane, a lico wypełnione szeregiem drobnych płycin. Warto zajrzeć również do wnętrza mebla. Można w nim dostrzec nie tylko jednorodną przestrzeń mogącą pomieścić wielkie ilości wyprawnych sprzętów, ale także ciekawe zdobienia. Dekorację zawiasów i okucia zamka na pokrywie wykonano z ażurowych żelaznych taśm z grawerowanymi wizerunkami ludzi i zwierząt.

Porównanie skrzyni z analogicznymi meblami zachowanymi w różnych wnętrzach w Europie pozwala wysnuć wniosek, że pochodzi ona z jednego z południowoniemieckich warsztatów, najpewniej we Frankonii i została wykonana w latach 1580-1590. Z całą pewnością jest to jeden z najciekawszych i najbardziej cennych mebli w kieleckiej kolekcji.

Oprac. Magdalena Silwanowicz

Literatura:

Grzeluk I., Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 1998
Hinz S., Wnętrza mieszkalne i meble, Warszawa 1980
Setkowicz J., Zarys historii mebla, Warszawa 1969
Motywy mitologiczne w sztukach plastycznych, katalog wystawy, red. A. Kwaśnik-Gliwińska, Kielce 2006