Węgiel jubilerski

Gagaty
Miejsce: Sołtyków (gm. Bliżyn)
Wiek: jura dolna
Zebrał: Jerzy Fijałkowski, 1976 r.
Wymiary: 9x12x2,5 cm, 11x4,5x2,5 cm
MNKi/Pf/1902/1-2

Skojarzenie jakie nasuwa się w pierwszej chwili, dotyczy zazwyczaj najcenniejszej, czystej odmiany węgla, czyli diamentu. Jednak inne jego rodzaje o klasycznym czarnym wyglądzie również mają zastosowanie w jubilerstwie. Najcenniejszymi z ozdobnych węgli są: gagat i węgiel kennelski. Gagat (dżet, ang. jet) występuje w Polsce tylko w naszym regionie, w okolicach Odrowąża i Opoczna. Jest to odmiana węgla brunatnego, czarna, błyszcząca, dająca się łatwo obrabiać i polerować ręcznie, nazywana czasem – niewłaściwie – czarnym bursztynem. Gagat jest palny, lekki, miękki i elektryzuje się jak bursztyn. Powstawał w środowisku wodnym (jeziornym i rzecznym), bez dostępu tlenu, z zatopionych fragmentów gałęzi drzew (najczęściej araukarii). Ukształtował się pod ciśnieniem warstw skalnych i w postaci niewielkich węglistych wkładek znajdujemy go skałach dolnojurajskich, gdzie uległ fosylizacji. Największe jego występowanie zlokalizowane jest w Sołtykowie (Rezerwat „Gagaty Sołtykowskie”) koło Odrowąża w nieczynnej kopalni odkrywkowej glin ceramicznych wykorzystywanych w przeszłości do wyrobu cegły. Rezerwat słynie przede wszystkim z odkrytych tam tropów dinozaurów.
W zbiorach przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach znajdują się piękne i duże okazy gagatu pochodzące z tego rejonu, zebrane w 1976 r. przez Jerzego Fijałkowskiego.

Gagaty z Sołtykowa. MNKi/Pf/1902/1-2

Węgiel ten występuje również w wielu innych krajach na świecie. Najbardziej ceniony jest gagat wydobywany w Anglii, w okolicach Whitby (Yorkshire). Jak wskazują znaleziska archeologiczne, znany był i używany jako ozdoba od ponad piętnastu tysięcy lat.
W średniowiecznej Europie wykonywano z niego – w przyklasztornych warsztatach – różne dewocjonalia – różańce, krucyfiksy, szkatuły, które miały chronić przed szatanem i siłami nieczystymi. Po klęsce powstania styczniowego stosowany był do wyrobu biżuterii żałobnej, jako symboliczny znak po utraconej ojczyźnie.

Biżuteria z gagatem, fot. http://de.wikipedia.org/wiki/Gagat

Jak go rozpoznać? Jest lekki, miękki i łatwo go zarysować. Dotykany rozpaloną szpilką, wydziela zapach tlącego się węgla, podczas gdy czarny bursztyn daje miły zapach kadzidlany. Nazwa gagat pochodzi od starożytnego miasta i rzeki Gagas w Licji krainie leżącej w Azji Mniejszej (na terenie obecnej Turcji), gdzie został pierwszy raz znaleziony. W Polsce bardziej kojarzy się z „gagatkiem”, potocznym określeniem niegrzecznej osoby, nicponia, hultaja, gałgana czy huncwota. Gagat był ponoć modną ozdobą odzieży męskiej w czasach Oświecenia, stąd też pochodzi nazwa strojnisia – „gagatek”. Dawniej określenie to dotyczyło również beniaminka, maminsynka lub ulubieńca. Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra Brücknera z 1927 r. opisuje „gagatek” jako minerał. Dzisiejsze słowniki nie podają etymologii tego słowa. A może to skojarzenie pochodzi od … czarnego charakteru ?

Oprac: Paweł Król