Pentimento

Z upływem czasu, pod wpływem wilgotności, temperatury i światła zachodzą zmiany w kondycji dzieł sztuki. Czasami proces zniszczenia odsłania nieznane dotąd aspekty powstawania dzieła, ujawnia zmianę koncepcji lub korektę wykonaną przez artystę. Takie zjawisko zaobserwować można na portrecie z II połowy XVIII wieku przedstawiającym prawdopodobnie Karola Bogumiła Schütza. Portret został namalowany w technice pastelu przez nieznanego twórcę.

Pastel jest techniką malarską i rysunkową polegającą na tworzeniu rysunku i obrazu za pomocą kolorowych sztyftów. Pałeczki pastelowe robi się z drobno mielonego pigmentu zmieszanego z wypełniaczem (kredą lub glinką) oraz spoiwem (gumą tragantową), następnie formuje się je i suszy (z języka włoskiego pastello, od pasta – ciasto). Technika pastelu pojawiła się w malarstwie europejskim pod koniec XV wieku, używana była na terenie szesnastowiecznych Włoszech, np. przez Leonarda da Vinci, jednak największą popularność osiągnęła w XVII i XVIII wieku, szczególnie wśród portrecistów. Duże zainteresowanie techniką pastelu pojawiło się również na przełomie XIX i XX wieku (Secesja). Obecnie stosuje się pastele suche, w bardzo bogatej gamie barw, oraz pastele olejne.

Pastel jest efektowną i delikatną techniką malarską, wrażliwą na zmiany wilgotności i wstrząsy, które powodują pofałdowanie podobrazia (papier, karton) i obsypywanie drobin pigmentu. Nakładając kolejne warstwy pastelu, artysta może wprowadzić szybkie korekty w kompozycji, jednakże w wyniku obsypywania się warstwy malarskiej zmiany te zostają ujawnione, wprowadzając pewną dwuznaczność w odbiorze dzieła, polegającą na odkryciu różnych etapów działania artysty, również tych zaniechanych, co nazywane jest mianem pentimento, liczba mnoga pentimenti (z języka włoskiego pentrisi – żałować czegoś).

Portret Karola Bogumiła Schütza (?) w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach pochodzi z majątku Biała Wielka, położonego opodal Lelowa. Po zakończeniu II wojny światowej trafił do zbiorów Muzeum Świętokrzyskiego, będąc już w nie najlepszym stanie zachowania. Przedstawia mężczyznę w średnim wieku, z owalną, rumiana twarzą, w jasnej, pudrowanej peruce, ujętego w popiersiu. Mężczyzna jest ubrany w białą koszulę, z koronkową chustką pod szyją, białą kamizelkę i szaroniebieski frak ze złotymi guzikami.

Efekt pentimenti widoczny jest na portrecie w rejonie oczu modela, dając wrażenie mrugania powiek.

Białą Wielką kupił od Walentego Zwierkowskiego Adolf Ludwik Schüetz, syn Fryderyka Adolfa Schütza i Karoliny z Wilhelmów, wnuk przedstawionego na portrecie domniemanego Karola Bogumiła Schütza. Okazał się on wspaniałym gospodarzem, przebudował pałac w Białej Wielkiej, wprowadzał również w swoim majątku wiele nowinek agrotechnicznych.

Karol Bogumił (1741-1818) był pierwszym z rodu Schützów, który około 1765 roku przybył z Saksonii do Polski w poszukiwaniu lepszego losu.  Był warszawskim architektem i budowniczym. Od 1778 roku reprezentował wydział budowlany warszawskiej parafii ewangelicko-augsburskiej. W 1784 roku mianowano go budowniczym Rzeczypospolitej.

W końcu 1794 roku został budowniczym wojskowym w randze kapitana wojsk koronnych, a w 1817 roku adiunktem przy Piotrze Aignerze, profesorze architektury na Uniwersytecie Warszawskim. Należał do warszawskiej masonerii, pełnił funkcję sędziego loży Göttin von Eleusis od 1787 roku, a w okresie Księstwa Warszawskiego był członkiem Najwyższej Kapituły tej loży.

Karolowi Bogumiłowi Schützowi przypisuje się m.in.: ratusz w Grzybowie (1786) oraz kamienicę Wasilewskiego (późniejsza kamienica Wilhelma Malcza) na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie (oba budynki nieistniejące). Z małżeństwa z Chrystianą Elżbietą z Weberów (1750-1818) miał troje dzieci: syna, Fryderyka Adolfa również architekta i budowniczego, Annę Juliannę Henriettę po mężu Gronau oraz Adelę Krystynę Mariannę po mężu Daszkow.

Dzieła w technice pastelu, dorównujące nasyceniem barw kompozycjom olejnym, ale też prace bardzo zniszczone, ujawniające liczne pentimenti, można było oglądać na wystawie zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Warszawie Mistrzowie Pastelu. Od Marteau do Witkacego (29 października 2015-2 lutego 2016, kuratorki Anna Grochala i Joanna Sikorska).

Bibliografia:

1. Stanisław Konarski, Schütz Fryderyk Adolf, w: Polski Słownik Biograficzny, T. 36: Schroeder Franciszek-Seidel Stefan, [red. nacz. H. Markiewicz], Warszawa-Kraków 1995, s. 56.
2. Julius von Schütz, Im Wandel von vier Jahrhunderten, Berlin 1909, s. 92-93.
3. Pentimento, https://en.wikipedia.org/wiki/Pentimento (dostęp 26 VII 2016).

oprac. dr Anna Myślińska