Fibula jednodzielna z podwiniętą nóżką

Fibula to ozdobna, metalowa zapinka najczęściej w formie rozbudowanej agrafki służąca do spinania szat, spotykana na stanowiskach archeologicznych |z terenu niemal całej Europy. Pierwsze fibule pojawiają się już w okresie halsztackim (ok. 750-400 p.n.e.) i występują nieprzerwanie aż do wczesnego średniowiecza (XIII w. n.e.). To chyba najczęściej znajdowany element stroju na stanowiskach archeologicznych z tego okresu. Dzięki swej różnorodności zmienności form jest to zabytek pozwalający wydatować znalezisko archeologiczne z dokładnością niekiedy nawet do kilkunastu lat. W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Narodowego w Kielcach znajduje się fibula jednodzielna z podwiniętą nóżką. Wykonana z brązu posiada krótką czterozwojową sprężynę z górną cięciwą. Kabłąk o przekroju płasko-wypukłym łukowato wygięty przechodzi w nóżkę zawiniętą w pochewkę, która nie zachowała się. Kabłąk ozdobiony sześcioma zgrubieniami, z których cztery środkowe posiadają poprzeczne rowki. Nóżka zdobiona u nasady czterema poprzecznymi nacięciami. 

Zapinki z podwiniętą nóżką należą do form przewodnich późnego okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów (ok. 160-568 r. n.e.). Ich forma przerywa stylistykę wczesnego okresu rzymskiego, wykazując zupełnie inną zasadę konstrukcji, w której pochewka powstaje przez zagięcie nóżki do dołu, a jej zakończenie owijane jest wokół kabłąka. Niezwykle interesujące jest to, jak szybko ta grupa rozprzestrzeniła się od Skandynawii po Grecję i od Uralu po Hiszpanię reprezentując przy tym od razu różne formy.

Omawiana zapinka należy do niezwykle rzadkiego wariantu zapinek z podwiniętą nóżką, wydzielonego przez Ireneusza Jakubczyka, który dokonał klasyfikacji tej grupy zapinek wyróżniając 22 warianty, wśród nich wariant Pożdżeń.

Fibule tego wariantu są bardzo rzadkie i można tutaj wymienić tylko trzy pewne egzemplarze i jeden sporny. Ich konstrukcja odpowiada typowi Almgren 158, jednak są one charakterystycznie zdobione. Ornament tworzą trzy lub cztery grupy podwójnych, poziomych zgrubień. Kabłąk jest dłuższy niż nóżka, w przekroju półokrągły, nóżka w przekroju prostokątna lub trójkątna, czasami facetowana. Wszystkie fibule tego wariantu wykonane są z brązu. Trzy zapinki wariantu Pożdżeń odkryte zostały w Jakuszowicach, pow. Kazimierza Wielka, w Olsztynie, pow. Częstochowa i Pożdżeniu, pow. Busko-Zdrój. Czwarta zapinka, której przynależność do tego wariantu jest prawdopodobna, znaleziono w bruku kamiennym na cmentarzysku w Kunach, pow. Turek. Okoliczności znalezienia wszystkich fibul nie pozwalają na dokładniejsze datowanie; jednak przyjmuje się, że ten wariant nie występował przed fazą C2 (ok. 260-310 r. n.e.).

Niejasne jest pochodzenie sposobu zdobienia. Z jednej strony możliwe, że ornament zapinek z gąsienicowatym kabłąkiem występujących w kulturze wielbarskiej został przeniesiony na jednodzielne zapinki kultury przeworskiej. Jednak zapinki z gąsienicowatym kabłąkiem zdobione są równomiernie na całej długości. Z drugiej strony, grupowanie ornamentu na fibulach wariantu Pożdżeń pozwala na przypuszczenie, że raczej przejęto naśladownictwo zdobienia z pierścieni, które występują u fibul typu Almgren 166. Większość jednodzielnych fibul jest kuta i wydaje się, że forma kabłąka wariantu Pożdżeń jest rezultatem wczesnej techniki odlewniczej.

Ten rodzaj zdobienia występuje u fibul, które zostały znalezione poza terenami kultury przeworskiej. Taka zapinka wystąpiła na cmentarzysku w miejscowości Zlechov na Morawach, gdzie została wydatowana na fazę D1 (375-450 r. n.e.).

Opracowała: dr Jolanta Gągorowska-Chudobska

Literatura:

I. Jakubczyk, Die eingliederigen Fibeln der Almgrens VI. Gruppe in der Przeworsk-Kultur-Fibeln des Typs A 158, Recherches Archéologiques Nouvelle Serie 5-6, 2013-2014, Kraków 2014