Uniwersał połaniecki

Uniwersał połaniecki - Uniwersał urządzający powinności włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość.
Polska, Warszawa 30.05.1794
Papier, druk, 41 x 35,3 cm
MNKi/H/74

Z okazji Roku Tadeusza Kościuszki prezentujemy Uniwersał połaniecki, jeden z ważniejszych symboli insurekcji 1794 roku, którego faktyczna nazwa brzmiała: Uniwersał urządzający powinności włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość. Dokument został ogłoszony w obozie powstańczym pod Połańcem 7 maja 1794 roku, a jego źródeł upatrujemy w  Artykule czwartym Konstytucji Trzeciego Maja. Autorzy Ustawy Rządowej z 1791 roku nie umniejszali prawa szlachty do korzystania z pańszczyzny i sprawowania władzy nad włościanami. Artykuł stanowił jednak, że chłopi trafią pod opiekę prawa i rządu krajowego. Miało to stanowić gwarancję państwową dla umów zawieranych między właścicielami ziemskimi a włościanami. Zapis ten różnie interpretowano, a latem 1791 roku dochodziło nawet do walk z wojskiem rządowym, gdy chłopi odmawiali wykonywania pańszczyzny.

Tekst Uniwersału otwiera zdanie: Nigdy by Polakom broń Ich Nieprzyjaciół straszną nie była, gdyby sami pomiędzy sobą zgodni znali swą siłę... Akt prawny potwierdzał, że lud podług Prawa zostaie pod opieką Rządu Kraiowego, ułatwiał włościanom wstępowanie do oddziałów powstańczych – pozwalał na opuszczenie wsi po spełnieniu zobowiązań wobec właściciela dóbr oraz po zawiadomieniu wojewódzkiej Komisji Porządkowej, zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego, zmniejszenie pańszczyzny i zawieszenie jej dla służących w wojsku na czas insurekcji, zapewniał nieusuwalność z ziemi, znosił rugi, groził szlachcie konsekwencjami prawnymi za łamanie tych praw, a na każdy okręg liczący od 1000 do 1200 gospodarstw powoływał urząd państwowego dozorcy reprezentującego interesy chłopów, który, prócz włożonych na siebie obowiązków w organizacyi Komisyi Porządkowych, będzie odbierał skargi od ludu w jego uciskach i od dworu w przypadku nieposłuszeństwa lub niesforności ludu. Powinnością jego będzie rozsądzać spory, a gdyby strony nie były kontente, do Komisyi Porządkowej je odsyłać.

Duża część szlachty była przeciw postanowieniom sankcjonowanym w Uniwersale. Krytykowano zwłaszcza nierównomierną skalę zmniejszenia pańszczyzny, na czym proporcjonalnie najbardziej stratni byli ci właściciele dóbr, którzy obarczali włościan w najmniejszym stopniu. Po upadku insurekcji akt ten został unieważniony, ale pamięć o nim stała się symbolem dążeń do wyzwolenia z osobistego poddaństwa. W sensie prawnym dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego nadana przez Napoleona w 1807 roku stwierdzała, że wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Pańszczyzna istniała jednak nadal – w Prusach do lat 20. XIX wieku, w Galicji do 1848 roku, zaś w Królestwie Polskim aż do lat 1861–1864.

W roku 1917, z okazji setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, usypano w Połańcu kopiec, na którym umieszczono tablicę z napisem: Tu 7.V.1794 r. w obecności Tadeusza Kościuszki i wojska ogłoszono wszem i wobec Uniwersał połaniecki, że odtąd chłopi są pod opieką prawa, że są wolni itd... Odtąd miejsce to stało się kultem i symbolem dążeń społecznych i narodowych w Polsce.

Prezentowany dokument, znajdujący się w kolekcji historycznej Muzeum Narodowego w Kielcach, stanowi jednostronny druk, w nagłówku którego widnieje napis: RADA NAYWYŻSZA NARODOWA / Odebrała od Naywyższego Siły Zbroyney Narodowey Naczelnika Uniwersał Urządzający Włościan i skuteczną dla nich opiekę / Rządową zapewniający w Osnowie następującey: / TADEUSZ KOŚCIUSZKO / NAYWYŻSZY NACZELNIK SIŁY ZBROYNEY NARODOWEY / DO KOMMISSYI PORZĄDKOWYCH WSZYSTKICH ZIEM I POWIATÓW. Poniżej, w dwóch kolumnach, znajduje się właściwy tekst Uniwersału, zaś u dołu drukowane podpis i adnotacja: T. Kościuszko. Zaleca przeto Kommissyom Porządkowym wszystkich Ziem i Powiatów, ażeby pomieniony Uniwersał po wszystkich Wsiach i Parafiach jak najspieszniey ogłosić i do Exekucyi przywieść starały się, i teyże Exekucyi jak nayściśley pilnowały. Dan w Warszawie Dnia 30 Maia 1794. J.W. Zakrzewski (Prezydujący), Tomasz Czech (Rady Najwyższey Narodowey Sekretarz).

Oprac. Paweł Grzesik

Bibliografia:

4. Oborny, Kronika muzealna 1977, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1980, t. 11, s. 309–364.
5. Kowecki, Uniwersał połaniecki i sprawa jego realizacji, Warszawa 1957.
6. Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja, Warszawa 1988.
7. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007.