Kabinet dekorowany szylkretem

Holandia, 1. poł. XVII w.
drewno sosnowe i topolowe, hebanowe profile szuflad; fornir: palisander i orzech; snycerka, toczenie, inkrustacja szylkretem; okucia z mosiądzu, odlewanego, cyzelowanego, złoconego
160,5 x 134,5 x 42cm
MNKi/R/2646

W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach jest kilka mebli o proweniencji holenderskiej, wśród nich dwa XVII-wieczne kabinety. Kabinet, odpowiednik włoskiego stipo czy hiszpańskiego varqueňo, jest najbardziej reprezentacyjnym meblem połowy XVII wieku. Sprzęty tego typu najwcześniej i najszerzej rozwinęły się we Włoszech. Już w XV wieku powstało tam wiele ich typów i odmian. W XVII i XVIII wieku kabinety rozpowszechniły się w całej Europie. Wtedy to stały się sprzętami najmodniejszymi, wręcz prestiżowymi, które opracowywano najstaranniej, zarówno pod względem artystycznym jak i technicznym. Od XVIII wieku zaczęły je zastępować różnego rodzaju sekretery, lecz  całkiem zanikły dopiero na początku następnego stulecia. W Polsce kabinet znany był już w wieku XVI. Początkowo zwano go szkatułą, kantorkiem, sekretarzykiem, szafą lub kancelaryą. Nazwa kabinet użyta w Polsce w odniesieniu do mebla znana jest od co najmniej 1824 roku.

Już w średniowieczu do przechowywania kosztowności, niewielkich cennych przedmiotów lub dokumentów, służyła mała przenośna szafka z dwojgiem drzwiczek lub odkładaną płytą, którą umieszczano zazwyczaj na stole lub na innych meblach w apartamentach pana domu. Kabinet, który wywodził się właśnie z takiej skrzynki był meblem znacznie bardziej okazałym i dekoracyjnym. Konstruowano dla niego specjalne ażurowe podstawy, często w formie stolików. Początkowo zamykano go odchylaną płytą do pisania lub drzwiczkami. Płyciny drzwi były świetnym tłem dla najbogatszych i najbardziej imponujących zdobień. Duże płaskie powierzchnie dekorowano korzystając ze znanych technik intarsji i inkrustacji. W ten sposób powstawały finezyjne obrazy. Wykorzystywano do tego różnokolorowe gatunki drewna, w tym heban, palisander, drewno różane, amarantowe, cytrynowe, ale również kruszce, szlachetne i półszlachetne kamienie, kość słoniową, macicę perłową, lakę i szylkret. Wnętrze mebla mieściło szereg szuflad i skrytek, które mimo że niewidoczne na zewnątrz również były zdobione. Z czasem wykształcił się rodzaj kabinetu bez zamykanych zewnętrznych drzwiczek. Wtedy cały ciężar dekoracji spoczywał na szufladach i szufladkach, a także małych zamykanych szafkach niegdyś ukrytych przed oczami gości. Do takich właśnie kabinetów należą dwa kieleckie. Jeden zdobią nakładki ze złoconego brązu, drugi szylkret.

Szylkret to materiał, który często pojawiał się w barokowym meblarstwie. Służył do intarsjowania mebli i drobnych przedmiotów zbytku. Przez wiele wieków był jednym z najbardziej poszukiwanych skarbów morza. Już Rzymianie importowali go ze Wschodu, a potem wykorzystywali do wyrobu drogocennych drobiazgów. Szylkret to masa rogowa, którą pozyskuje się z płytek okrywających pancerz kostny żółwi szylkretowych żyjących u wybrzeży Brazylii i na Seszelach na Oceanie Indyjskim. Każdą płytkę skorupy można rozczepić lub przepiłować na kilka cienkich płatków. W ten sposób powstaje tzw. fornir szylkretowy. Płytki te są zróżnicowane kolorystycznie. Te, które pokrywają stronę grzbietową gada mają kolor bursztynowy, ciemnobrązowy i czerwony, a po stronie brzusznej są jasne, lekko żółtawe. Te różnice kolorystyczne wykorzystywali rzemieślnicy przy tworzeniu wspaniałych mebli. Znali oni wiele tajnik tego drogocennego materiału, między innymi że płatki gotowane w słonej wodzie stają się plastyczne, więc łatwo można je ze sobą łączyć i nadawać im pożądany kształt. Elementem składowym procesu obróbki szylkretu jest jego polerowanie. Po zeskrobaniu z powierzchni wszystkich nierówności i wygładzeniu jej materiałem ściernym kilkakrotnie poleruje się ją najpierw wapieniem krzemionkowym, a na koniec dwutlenkiem żelaza i oliwą, aby nadać powierzchni odpowiednią gładkość. 

Kielecki kabinet zdobiony szylkretem stoi na czterech spiętych ze sobą, bardzo charakterystycznych dla baroku, toczonych spiralnych nogach z kulistymi spłaszczonymi stopkami. Główny element mebla, prostopadłościenna nastawa, spoczywa na cokole z dwiema płytkimi szufladami. Jest ona zwieńczona profilowanym gzymsem. Pod gzymsem w czterech kondygnacjach piętrzą się szuflady. Na każdym z czterech pięter wydaje się być ich cztery. W rzeczywistości jednak na każdą z dwóch szuflad w jednym rzędzie nałożono po dwie prostokątne płytki szylkretowe, które sugerują, że za każdą z nich znajduje się odrębna przegródka. Złocisto-brązowe prostokąty oddzielają od siebie ozdobne ażurowe listwy ze złoconego mosiądzu. W części centralnej korpusu widnieje pionowa szafka, swoiste „tabernakulum”, w formie dwukondygnacyjnego kolumnowego portalu z naczółkiem o przerwanym gzymsie. Wszystkie płyciny tej konstrukcji, a także cztery pełnoplastyczne kolumny wokół konchowej wnęki wykonano z szylkretu, ozdabiając go dodatkowo ażurowymi okuciami ze złoconego mosiądzu. To zapewne tutaj, w sercu mebla, za zamkniętymi na klucz drzwiczkami, przechowywano dokumenty i przedmioty najbardziej cenne. Nie dziwi więc fakt, że wypełniają je bardzo małe szuflady o ozdobnie opracowanych frontach. Konstrukcję kabinetu wykonano, jak zwykle bywało w takich przypadkach, z tańszego drewna sosnowego. Nałożono na nią fornir orzechowy i palisandrowy, a na froncie, wokół szylkretowych płytek, umieszczono płaskorzeźbione hebanowe listwy. Dzięki tym zabiegom mebel jest zróżnicowany kolorystycznie, co zgodne jest z założeniami barokowego meblarstwa, według których mebel ma spełniać funkcje nie tylko użytkowe, ale także, a może nawet przede wszystkim dekoracyjne. Nie dziwi zatem fakt, że holenderski kabinet z I połowy XVII wieku dekoruje Apartament Senatorski kieleckiego Pałacu Biskupów Krakowskich.

Oprac. Magdalena Silwanowicz

LITERATURA:
Kompendium wiedzy dla kolekcjonerów i miłośników staroci, Warszawa 1995
Forrest Tim, Meble zabytkowe, Warszawa 2012
Kjellberg Pierre, Historia mebli europejskich, Warszawa 2014
Montenegro Riccardo, Historia mebli od renesansu do lat sześćdziesiątych XX wieku, Warszawa 2001
Setkowicz Jan, Zarys historii mebla – od czasów starożytnych do końca XIX wieku, Warszawa 1969