Józef Piłat, 3 wizerunki Tadeusza Kościuszki

W ramach obchodów 200. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki prezentujemy trzy jego wizerunki wykonane przez Józefa Piłata (1900–1971) z Dębskiej Woli.

W rzeźbie związanej z tradycyjną kulturą ludową tematy religijne dominowały nad innymi treściami. Tak wspominał te czasy Józef Piłat: Całe ściany pod rzod u powały to łobrazy ino, jeden kole drugiego. Przywozili te łobrazy z Czestochowy. Rozwoził je po chałupach furmanką Krupski z Jędrzejowa i inne handlorze. Było na co patrzeć i z czego rzeźbić.

Tematyka świecka pojawiła się w latach 50. ubiegłego stulecia, głównie wiejska, ale także społeczno-obyczajowa i historyczna. W całej Polsce zainicjowali ją ówcześni działacze kultury, którzy na konkursach i wystawach sztuki ludowej, poprzez twórczość wiejskich artystów, chcieli akcentować treści przemian, jakie nastąpiły w latach powojennych, w ówczesnej PRL.

Nowym treściom nie oparł się także nasz świątkarz, Józef Piłat. Zachęcany przez organizatorów konkursów i kolekcjonerów zaczął rzeźbić tematy świeckie, które dla odróżnienia od dotychczasowych nazywał narodowymi. Dla tej grupy rzeźb pierwowzorami były ilustracje gazetowe, podręczniki szkolne i opowieści żony Katarzyny. Wzory, którymi posługiwał się, utrwalał wyłącznie w pamięci, a wykorzystywał je tylko wtedy, co dobitnie podkreślał, gdy po raz pierwszy przystępował do rzeźbienia nowego tematu. Figury kobiet, wiejskich grajków czy wybrane postaci historyczne ustawiał na kilkustopniowych cokolikach zbitych z grubych desek. Te ostatnie przedstawienia wydawały mu się ważne z uwagi na prestiż społeczny i silnie akcenty propagandowe, jakie zawierały ówczesne środki masowego przekazu. I tak na przykład postanowił wyrzeźbić Stalina, ponieważ – był wozny, bo gazety i ksiozki o nim pisały, na zebraniach urzedniki o nim godały, ze pobił Niemców na wojnie. No to – jak tłumaczył – należy się takiego wyrobić. Gdy zmieniły się czasy i portrety Stalina zniknęły ze ścian, sąsiad Piłata poradził mu, aby i on wyrzucił rzeźbę z jego podobizną. Żal mu się jej zrobiło i zapytał o aktualnie ważną postać. Gdy dowiedział się, że to Lenin oraz kim był i jak wyglądał – zestrugał Stalinowi czuprynę i szybko „przerobił figurę na Lenina”. Wielokrotnie rzeźbił także postaci Bieruta, Pstrowskiego i wybranych bohaterów narodowych, w tym generałów Świerczewskiego i Kościuszkę.

W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach znajdują się trzy wizerunki Tadeusza Kościuszki, w tym dwie rzeźby pełne w drewnie i płaskorzeźbione popiersie w kamieniu.

1. Mężczyzna w mundurze ma plastycznie wymodelowane naramienniki oraz namalowany pas i ordery. W lewej ręce trzyma szablę wspartą o podstawę, zawieszoną na plastycznie wyodrębnionym troku przerzuconym przez prawe ramię. Stojącą sztywno postać wyrzeźbił artysta wraz z małą podstawą, którą przybił gwoździami do dwustopniowego cokołu.
   

   Kościuszko, ok. 1955

   Drewno, polichromia

   Wys. 49,5, szer. 13, głęb. 11 cm

   MNKI/E/1413
   
   

2. Postać w białej sukmanie, przewiązanej niebieskim pasem i ukośną wstęgą na piersiach oraz z zielonym kwiatem pod szyją wyobrażającym order, ustawiona jest na pięciostopniowym postumencie. Opuszczone ramiona przylegają sztywno do tułowia.
   

   Kościuszko, ok. 1950

   Drewno, polichromia

   Wys. 59, szer. 15,5, głęb. 11 cm

   MNKI/E/2766
   
   

3. Popiersie wodza wyrzeźbił artysta w białym piaskowcu i umieścił w płytkiej wnęce o miękko profilowanych obrzeżach. Twarz i widoczny fragment munduru z dekoracyjnie potraktowanym orderem przedstawione są w półprofilu.
   

   Tadeusz Kościuszko, ok. 1963

   Kamień, polichromia

   Wys. 18, szer. 11,5, głęb. 6 cm

   MNKI/E/4279
   
   

Wszystkie wizerunki mają uproszczoną i syntetyczną formę. Osiągnął to rzeźbiarz odrzucając intuicyjnie drugorzędne cechy i podkreślając te najistotniejsze dla przedstawienia. Widać starania o uchwycenie podobieństwa do pierwowzoru poprzez proste, ale trafione środki wyrazu oraz dobrze dobraną polichromię.

Opracowała: Janina Skotnicka

Bibliografia: materiały z archiwum Działu Sztuki Ludowej