Józef Grassi, Portret księcia Józefa Poniatowskiego

1787-88
akwarela, papier
wym. 36 x 26 cm
MNKi/M/68

Autor powyższej pracy, Josef Maria Grassi (1757–1838) był artystą austriackim włoskiego pochodzenia, wykształconym w wiedeńskiej Akademii (przyjęty do niej już w wieku 11 lat). Zasłynął dzięki malarstwu portretowemu, w którym był niezwykle biegły. Cieszył się ogromnym powodzeniem w wysokich kręgach dworskich, najpierw wiedeńskich, a po wyjeździe do Warszawy w 1791 roku, również wśród polskiej oraz rosyjskiej arystokracji. W ciągu kilkunastu lat stworzył zespół około dziewięćdziesięciu portretów Polaków, do których zalicza się również praca ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.

Akwarela przedstawia księcia Józefa Poniatowskiego (1763–1813), pieszczotliwie zwanego Pepi, polskiego generała i wodza naczelnego Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego, który zginął bohatersko w nurtach Elstery pod Lipskiem. Ukazany jest na wprost, w kontrapoście, lewą rękę opiera na grzbiecie smukłego siwego konia zwróconego profilem w prawo. Ubrany w przylegający do ciała połyskliwy frak, na który składają się żółte spodnie, kamizelka tego samego koloru, spod niej wystaje biała koszula, a pod jej kołnierzem zawiązana czarna kokarda. Przez prawe ramię przewiązana błękitna wstęga Orderu Orła Białego. Na całość nałożona wytworna marynarka w kolorze ciemnej zieleni o czerwonych wyłogach. Biodra przewiązane pasem w kolorze złocistym, do niego przymocowany temblak, z którego zwisa szabla. Na stopach czarne wysokie buty. Prawą dłonią podpiera bok, w drugiej opartej o swego kompana trzyma ściągniętą z dłoni rękawiczkę oraz wojskowy kapelusz, bikorn koloru czarnego. Twarz księcia owalna, zwrócona ¾ w lewo, fryzura starannie ułożona, nos duży, oczy i brwi wyraziste, na ustach zarysowany uśmiech.

Portretowany ukazany jest na łonie natury, stoi na zwykłej ścieżce przy potężnym drzewie, którego gruby pień widać po prawej stronie za postacią księcia. Po jego lewej stronie lekko zarysowane zabudowania miejskie. Na pierwszym planie kilka porozrzucanych drobnych kamieni oraz niewielkie kępy traw.

Akwarela malowana jest niezwykle lekko i sprawnie, odznacza się mocnymi wyrazistymi kolorami, spośród których wybijają się żółcienie spodni i kamizelki, zieleń marynarki oraz złociste elementy uprzęży końskiej. Zarówno postać księcia jak i wierzchowca namalowane zostały swobodnie, z łatwością, ale i precyzją, co przy technice akwarelowej jest niezmiernie trudne.

Praca jest studium przygotowawczym do olejnego obrazu, który Grassi wykonał w kilku wersjach autorskich, m.in. jedna z nich znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Prezentowana tu akwarela powstała w Wiedniu, w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XVIII wieku. W tym okresie Grassi związany był z Księciem Józefem Poniatowskim i kręgiem jego przyjaciół nazywanym Indissolubiles. To wąskie grono wysoko urodzonych osób tworzyli: książę Józef, książę Karol de Ligne, księżna Tekla z Czapliców Jabłonowska, kuzynki księcia Pepi – hrabianki Kinsky (w wiedeńskim pałacu należącym do rodziny Kinsky urodził się książę Józef Poniatowski) oraz kilka arystokratek wiedeńskich. Józef Grassi wykonał portrety wszystkich przyjaciół z tego grona, najwcześniej jednak, bo najprawdopodobniej w 1787 roku, portret księcia stojącego przy koniu. Wskazywać na to mogą widoczne na konterfekcie ordery, które otrzymał książę na początku wymienionego roku.

Kompozycję obrazu zaczerpnął artysta z angielskiego malarstwa portretowego II połowy XVIII wieku, które w środowisku wiedeńskim było w tym czasie bardzo popularne i z którego wielu artystów czerpało inspirację. Poznawali je poprzez grafikę, za pomocą której reprodukowano współczesne europejskie malarstwo. Grassi przygotowując się do namalowania portretu księcia, wykonał powyższe studium akwarelowe opierając układ kompozycyjny na powstałym kilka lat wcześniej portrecie Księcia Walii, późniejszego Jerzego IV, autorstwa Thomasa Gainsborough (obraz z 1781 r.). Mamy tu tę samą pozę portretowanego, opierający się o konia mężczyzna stoi w kontrapoście, za nim namalowane jest potężne drzewo, ścieżka i zarośla, w dłoni ten sam wojskowy kapelusz. Wszystko niemal jest odbiciem, wszystko oprócz układu głowy, książę Pepi ma twarz zwróconą ¾ w lewo i wzrok skierowany na widza, natomiast książę Walii głowę ma skierowaną ¾ w prawo i wzrok również w tym samym kierunku.

Ciekawostką jest, że wizerunek księcia Józefa jest pierwszym w twórczości Grassiego, gdzie zastosował artysta układ postaci zaczerpnięty z malarstwa angielskiego oraz to, że jest to pierwszy wśród namalowanych przez niego wizerunek całopostaciowy. Do tej pory malował portrety w półpostaci, który to układ kompozycyjny był jego ulubionym.

Bibliografia

1. Josef Grassi Portret Anetki Tyszkiewiczówny, red. H. Małachowicz, Warszawa 2016.
2. Kacperski A., Książę Józef Poniatowski i jego epoka, Gliwice 2013.
3. Ruszczycówna J., Grassi Jozef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. II, red. D. Pecold, I. Rząśnicka, Wrocław 1975, s. 459–466.
4. Ruszczycówna J., Portrety polskie Józefa Grassiego, w: BHS, XVI, nr 2, 1954, s. 262–269.