Tradycyjne ozdoby bożonarodzeniowe

Zwyczaj dekorowania izby w czasie świąt Bożego Narodzenia ma odległe tradycje.

W naszym regionie najdawniejsze znane dekoracje świąteczne to zwykłe gałązki drzew iglastych: jedliny, świerka i sosny. Zatykane za święte obrazy, belki powały i przybijane nad drzwiami wejściowymi były symbolem życia, radości i odradzającej się przyrody. Podobną wymowę miał (nieznany u nas) podłaźnik – wierzchołek drzewka iglastego wieszany szczytem w dół, wprost nad wigilijnym stołem. Pięknie przystrojony, jak wierzono, zapewniał domowi pomyślność, dostatek, zdrowie, a dziewczętom powodzenie i szybkie zamążpójście. W drugiej połowie XIX wieku, wraz z upowszechnieniem się bibuły i kolorowego papieru, pojawiły się nowe formy świątecznej dekoracji – kolorowe wycinanki, naklejane na framugach okien i na ścianach między świętymi obrazami oraz pająki wieszane u powały. Żywe, stojące drzewko w formie znanej dzisiaj, pojawiło się w naszej kulturze na przełomie XVIII i XIX wieku, a na wsi kieleckiej dopiero na początku XX stulecia. Strojono je orzechami, jabłkami, ozdobami z bibuły, kolorowego papieru i oświetlano woskowymi świeczkami. Jabłka, podobnie jak orzechy, to najdawniejsze ozdoby świątecznego drzewka. Wierzono, że są pokarmem dusz, stąd ich cudowne właściwości. Jabłka chroniły przed bólem zębów, zwłaszcza, gdy się je poświęciło w dniu świętego Błażeja, czyli 3 lutego. Owoce te odgrywały dużą rolę w magii miłosnej. Zerwanie jabłka z drzewka wigilijnego było wymowną formą deklaracji uczuć chłopaka w stosunku do dziewczyny. Orzechy, jak wierzono, sprowadzają miłość i kojarzą małżeństwa. Były więc stosownym świątecznym podarunkiem dziewczyny dla wybranego kawalera. Zapalone świeczki na świątecznym drzewku to nie nastrój, ale magia; podobnie jak ogień, posiadały moc odwracania zła i sprowadzania pomyślności.

Do tradycyjnych ozdób należy kulisty świat z opłatków. Jest to jedna z młodszych ozdób dawnego podłaźnika, która pojawiła się prawdopodobnie w miejsce dorodnego jabłka wieszanego u wierzchołka drzewka. Wykonywanie światów w okresie świątecznym należy do wyłącznie polskich zwyczajów, gdyż analogiczne ozdoby wigilijnego drzewka nie są znane nigdzie indziej. Światy otaczano wielkim szacunkiem, podobnie jak wigilijny opłatek. Po rozebraniu świątecznego drzewka zawieszano je nad obrazami, gdzie przebywały do następnych świąt Bożego Narodzenia.

W zbiorach materiałów pomocniczych Działu Sztuki Ludowej znajdują się ozdoby choinkowe wykonane współcześnie przez Helenę Szlufik z Bęczkowa, Teresę Klimczak z Marzysza i Jadwigę Betkę z Kielc. Wyczarowane z kolorowego papieru, bibuły i słomy – łańcuchy, gwiazdy, pawie oczka, koszyczki, kolebki, miniaturowe pajączki, bombki i lalki przypominają dekoracje, jakie dawniej zdobiły świąteczne drzewka. Dziś te tradycyjne formy stanowią wzory chętnie wykorzystywane w trakcie warsztatów plastycznych organizowanych w okresie świątecznym przez Dział Edukacji naszego Muzeum.

Opracowała: Janina Skotnicka