Wazon z Huty Szklanej Hortensja

Szkło prasowane zostało wynalezione w 1820 roku w Stanach Zjednoczonych i tam wprowadzone na szerszą skalę do produkcji, czemu sprzyjał popyt na niedrogie szklane naczynia. Wkrótce potem zaczęto je wytwarzać i w Europie, gdzie również cieszyło się dużym powodzeniem.

W czym tkwił sekret jego popularności? Przede wszystkim – było tanie, ale też i mniej czasochłonne. Wytwarzanie wyrobów szklanych tą metodą polegało na napełnieniu drewnianej lub metalowej formy rozgrzaną płynną masą szklaną, pobraną przez nabieracza z pieca szklarskiego, a następnie na kształtowaniu jej przez prasiarza za pomocą opuszczanego do wnętrza formy tłoka. Wtedy to jednocześnie naczynie zyskiwało nie tylko kształt, ale i dekorację, jeśli wewnętrzna strona formy pokryta była wyrzeźbionym wzorem. W 1864 roku do użytku wprowadzono prasę mechaniczną, wprawianą w ruch dzięki parze.

Oba sposoby wytwarzania szkła prasowanego były dużo prostsze od wydmuchiwania ręcznego i nie wymagały od posługujących się nimi hutników wysokich kwalifikacji i dużego nakładu pracy, a wykorzystywanie tych samych form umożliwiało seryjność produkcji. Wszystko to przekładało się na obniżenie kosztu wytwarzania.

Charakterystyczną cechą wyrobów ze szkła prasowanego są dobrze widoczne ślady szwów, pozostające w miejscu łączenia się poszczególnych części formy, zaokrąglone krawędzie odciśniętych w szkle zdobień, a także mniejsza przejrzystość i większy, ze względu na grube ścianki, ciężar.

Szkło prasowane znalazło swoich zwolenników również w Polsce. Dużym uznaniem cieszyło się w dwudziestoleciu międzywojennym, o czym świadczyć może chociażby bogata oferta wyrobów wytwarzanych tą metodą, zawarta w opublikowanym w 1936 roku katalogu huty Hortensja, działającej w Piotrkowie Trybunalskim.

Huta Hortensja, należąca do Belgijskiej Spółki Akcyjnej Towarzystwa Akcyjnego Przemysłowego i Handlowego dawnych przedsiębiorstw Emila Haeblera, w okresie międzywojennym była jedną z najbardziej znanych w Polsce firm produkujących szkło. Jakość jej produktów i różnorodny asortyment pozwalały na rywalizowanie z innymi wytwórniami.

Jak i inne przedsiębiorstwa tego typu, przechodziła zmienne koleje losu. Trudna sytuacja ekonomiczna kraju po I wojnie światowej, a później wojna polsko-rosyjska i kryzys gospodarczy z lat 1929–1933 oraz związane z nimi trudności z transportem i wzrostem cen surowców, powodowały wielokrotne zawieszanie działalności, a zubożenie społeczeństwa – problemy z rynkiem zbytu. Sytuacji nie poprawiały wielokrotne strajki zatrudnionych w hucie robotników, wywołane ciężkimi warunkami pracy i niskimi zarobkami. Mimo to, w czasach, kiedy wiele hut z wymienionych przyczyn uległo w końcu likwidacji, w Hortensji przeprowadzano inwestycje (w latach 1923–1929 i 1936–1939), których celem było rozbudowanie i unowocześnienie zakładu. Zainwestowano w obiekty do produkcji szkła prasowanego, co miało pomóc w obniżeniu kosztów i pozyskaniu nowej, mniej zamożnej klienteli.

We wspomnianym już katalogu huty Hortensja znajdziemy cały rozdział z propozycjami wyrobów ze szkła prasowanego, ze względu na pochodzenie metody wytwarzania nazwanego tam szkłem amerykańskim lanym. Najczęściej są to naczynia o tradycyjnych formach i zdobieniach, naśladujące szkła szlifowane, ale oprócz nich są i takie, które cechują się nowatorskimi rozwiązaniami. Starano się, aby tanie szkła, mimo niedoskonałości materiału, odznaczały się również nowoczesnością form i zdobień. Niedostatki, jakimi były ciężar i mniejsza przejrzystość szkła, przekuto w sukces, wytwarzając naczynia o cechach charakterystycznych dla stylu art déco. Styl ten pojawił się w latach dwudziestych XX wieku, jako wypadkowa  oraz twórcza kontynuacja elementów typowych dla działalności artystycznej szkoły z Glasgow i warsztatów wiedeńskich, i jego cechami charakterystycznymi były: operowanie najprostszymi środkami wyrazu, takimi jak: surowe, kubiczne formy, symetria, zmultiplikowane dekoracje, gra kolorów i płaszczyzn.

Hutę opuszczały zatem wyroby masywne, grubościenne, ale o kształtach oszczędnych, prostych, zgeometryzowanych. Takie też były ich dekoracje, kanciaste, geometryczne, często polegające na kontrastowym zestawieniu powierzchni matowych i przezroczystych.

Przykładowym wyrobem ze szkła prasowanego, wyprodukowanym w hucie Hortensja, jest wazon o numerze wzoru 430. Wazon, wykonany z grubego bezbarwnego szkła, ma masywną czworoboczną podstawę o łukowato ukształtowanych krawędziach i rozchylający się ku górze korpus o owalnym przekroju. Boki korpusu ujęte są dwoma grubymi, przypominającymi uchwyty, wyższymi szklanymi pasami. Powierzchnia wazonu pokryta jest skośnymi puklami. W górnej jego części cztery pukle łukami łączą lewy bok i górną krawędź wylewu, w dolnej – siedem krótkich pukli łączy podstawę i prawy bok z górnymi puklami. Górna krawędź wazonu zdobiona jest ząbkowaniem.

O popularności tego modelu może świadczyć fakt, że – jak wskazuje Katalog na szkło stołowe i galanteryjne z 1949 roku – był on przewidziany do produkcji również po II wojnie.

Oprac. Anna Pietrzak

Literatura:

1. Badziak K., Puś W., Pytlas S., Szklana Hortensja. Dzieje huty w Piotrkowie Trybunalskim, Łódź 1982.
2. Cabanne P., Encyklopedia art déco, Warszawa 2002.
3. Katalog na szkło stołowe i galanteryjne, [b.m.] 1949.
4. Katalog do cenników ABC Belgijskiej Spółki Akcyjnej Towarzystwa Akcyjnego Przemysłowego i Handlowego dawniej przedsiębiorstw Emila Haeblera Oddział: Huta Szklana Hortensja w Piotrkowie Trybunalskim, 1936.
5. Nowotny W., Technologia zdobienia szkła, Warszawa 1978.
6. Polak A., Szkło i jego historia, Warszawa 1981.
7. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996.