Medaliony portretowe

Medaliony portretowe kanclerza Jana Wielopolskiego i jego trzech małżonek w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach 

     Kieleckie muzeum posiada zbiór portretów staropolskich z XVII i XVIII wieku, autorstwa europejskich i polskich malarzy cechowych oraz artystów nieznanych. Do wspomnianego zbioru należy komplet czterech kameralnych medalionów portretowych z II połowy XVII wieku, przedstawiających kanclerza Jana Wielopolskiego (1630-1688) oraz jego trzy małżonki: Angelę Febronię Koniecpolską (zm. 1663), Konstancję Krystynę z Komorowskich (poślubioną w 1665) oraz Marię Annę de La Grange d'Arquien (poślubioną w 1678), siostrę królowej Marysieńki Sobieskiej. Obrazy namalowane zostały w podobnej stylistyce olejem na płótnie, zapewnie przez Pierra Mignard’a zw. le Romain. W Muzeum Narodowym w Kielcach, a wcześniej w Muzeum Świętokrzyskim, znajdują się od 1945 roku.
     Medaliony portretowe tworzą zamkniętą całość, choć nie są jednorodne stylistycznie. Ich autorstwo przypisywane jest artyście nieznanemu, choć na podstawie analizy można je połączyć z Pierem Mignard’em zwanym le Romain (1612-1695) i jego warsztatem. Mignard pracował dla króla Jana III, dlatego wykonanie portretów Jana Wielopolskiego i jego żon, z których ostatnia byłą siostrą królowej Marysieńki Sobieskiej, wydaje się rzeczą naturalną.
     Pierre Mignard jest uważany za przedstawiciela tradycyjnego, akademickiego kierunku w XVII-wiecznym malarstwie francuskim. Na jego twórczość największy wpływ mieli malarze włoscy, a szczególnie weneccy, od których przejął charakterystyczną, nasyconą kolorystykę i schematy kompozycji. Krytycy malarza dopatrują się źródeł jego inspiracji u Rubensa.
Pierre Mignard pracował we Włoszech i w Paryżu. Malował Madonny z Dzieciątkiem, zajmował się malarstwem dekoracyjnym, wykonywał liczne portrety. Po śmierci Le Brun’a w 1690 roku Mignard przejął po nim kilka prominentnych stanowisk, został pierwszym malarzem królewskim, dyrektorem Académie Royale de Peinture et de Sculpture oraz Manufacture des Gobelins, był też generalnym kustoszem królewskich zbiorów sztuki. Obecnie najbardziej cenione są te portrety Mignarda, które nie nosząc piętna akademizmu, a swoją lekkością i świeżością zapowiadają malarstwo rokokowe. Do tej grupy należą właśnie portrety trzech żon Jana Wielopolskiego, które ukazane zostały jako młode, świeże, delikatne, ustawione w lekkim skręcie lub półobrocie, kruche i kobiece.


Artysta nieznany (Pierre Mignard le Romain?)
Portret Jana Wielopolskiego, II poł. XVII w.
olej, płótno, 41x32 cm (owal)
MNKi/M/1591

Wizerunek dostojnika u szczytu kariery politycznej, ukazanego w popiersiu, ¾ w prawo. Twarz pociągła, policzki rumiane, oczy piwne, usta małe, pełne, pod drobnym wąsikiem; na głowie czarna, lokowana peruka a la Lion. Na torsie zbroja kirasjerska nabijana ozdobnymi ćwiekami i z czerwonymi wyłogami na piersi, na lewym naramienniku widoczne lilie Burbonów. Pod szyją czerwona, kilkuwarstwowa kokarda oraz żabot z białej, brabanckiej koronki o motywie kwiatowym. Korpus przepasany z prawego ramienia błękitną, cieniowaną wstęgą orderową. Światło skierowane od prawej strony obrazu, skupione na twarzy modela, żabocie, naramienniku na lewej ręce oraz detalach zbroi. Tło ciemne, jednorodne.
Jan Wielopolski herbu Starykoń (1630-1688) – stolnik koronny, podkanclerzy koronny i kanclerz wielki koronny, starosta biecki, bocheński, nowotarski i doliński, poseł na Sejm.  
     Wielopolski był stronnikiem króla Jana III w starciach z magnaterią. Był ambasadorem Rzeczypospolitej we Francji w 1685 roku, dla odnowienia zerwanych stosunków dyplomatycznych.. Państwo polsko litewskie znajdowało się wówczas w kręgu zainteresowań francuskiej dyplomacji, stanowiło obiekt współzawodnictwa dworów wersalskiego i wiedeńskiego. Dwie polskie królowe: Ludwika Maria, żona Władysława IV, a później Jana Kazimierza, oraz Maria Kazimiera Sobieska, z domu d’Arquien, były promotorkami sprawy Ludwika XIV.
     Dekoracja zbroi Wielopolskiego liliami Burbonów mogła odnosić się do jego misji jako posła na dwór francuski (?). Mignard portretował wielu dostojników w zbroi kirasjerskiej, w tym również króla Francji Ludwika XIV, dlatego strój nie jest tutaj wyróżnikiem. Portret Wielopolskiego mógł być jednak wzorowany na portrecie króla Francji. Powstał zapewne pomiędzy 1685 (poselstwo do Francji) a 1688 rokiem, kiedy kanclerz zakończył życie. W podobnym czasie powstały portrety żon Wielopolskiego, dwa malowane pośmiertnie, jeden jeszcze za życia portretowanej.
W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach znajduje się jeszcze inny portret kanclerza Jana Wielopolskiego pędzla Mignard’a z II poł. XVII w., ukazanego w tej samej zbroi kirasjerskiej, z kokardą i żabotem pod szyją, ale bez lilii Burbonów na ramieniu i bez wstęgi orderowej (MNKi/M/1590). Poza tym w zbiorach jest również całopostaciowy portret pędzla nieznanego malarza dworskiego, pozbawiony tych samych oznaczeń (MNKi/M/1599) oraz popiersie kanclerza odlane w brązie w XIX wieku, wykonane z formy Andrea le Brun’a z XVIII wieku (MNKi/R/1640).
     Po powrocie do Polski kanclerz Wielopolski przeszedł do obozu antykrólewskiego, kierowanego przez Stanisława Lubomirskiego. Po jego śmierci w 1688 roku przeszukano jego dom, w celu znalezienia dowodów spisku. Jego żona Maria Anna Wielopolska spaliła zawczasu dokumenty kompromitujące męża.
       Co do atrybucji postaci męskiej nasuwa się pewna wątpliwość, czy jest to rzeczywiście  kanclerz Jan Wielopolski. Nie był on kawalerem żadnego z orderów, a na korpusie osoby portretowanej w medalionie widnieje błękitna, cieniowana wstęga orderowa. Zastanowienie budzą również lilie Burbonów na naramienniku (na innych portretach Wielopolski ich nie posiada). Fizjonomia modela jest zgodna z dwoma z trzech posiadanych przez muzeum portretów Jana Wielopolskiego. Na wspomnianym już portrecie (MNKi/M/1590), również pędzla Piera Mignard’a,  Wielopolski przedstawiony został młodszy, o nieco innym kształcie nosa i brody, przypominając fizjonomią samego Ludwika XIV.
     Trzecia z żon Jana Wielopolskiego pochodziła ze szlacheckiego domu d’Arquiem, który w polu herbu posiada lilię Burbonów ujętą w parę wspiętych danieli. To przywodzi na myśl jeszcze inne wytłumaczenie, że być może nie jest to kanclerz Jan Wielopolski, ale ojciec Marii Anny, markiz Henryk Albert de la Grange d’Arquien (1609 lub 1613?-1707). Był on kawalerem Orderu św. Ducha, do którego należała szarfa o analogicznej kolorystyce spuszczana z prawego ramienia, połączona z krzyżem z czterema liliami burgundzkimi w otoku. Lilia Burbonów występuje również w herbie szlacheckim d’Arquien. Śmiała idea, poparta pewnym podobieństwem anatomicznym, może być tematem dalszych badań w tym zakresie.

Artysta nieznany (Pierre Mignard le Romain?)
Portret kobiecy (Angela Febronia Koniecpolska?), II poł. XVII w.
olej, płótno, 41x32 cm (owal)
MNKi/M/1594

Angela Febronia Koniecpolska - wojewodzianka bełsa, była córką Krzysztofa Koniecpolskiego i Zofii Izabeli ks. Poryckiej herbu Korybut. Nie jest znana data jej urodzenia. Zaślubiny kobiety z Janem Wielopolskim miały miejsce w 1663 roku; niedługo potem zmarła ona bezpotomnie.

Angela Febronia przedstawiona została na  popiersiu, lekko pochylona na lewe ramię. Głowa okolona fryzurą z jasnych, naturalnych loków, twarz szczupła, z rumieńcami na policzkach, oczy duże, zielone, usta czerwone w kształcie serca. Ubrana jest w suknię w kolorze ceglastym w drobny, złoty wzór, wykończoną przy dekolcie koronką, ozdobionym pośrodku kwadratową broszą z kamieniem. Widoczny na portrecie lewy rękaw sukni ma przepaskę z pereł i rubinów, w rozcięciu poniżej widoczna jest złota materia. Przez prawe ramię i wokół pleców modelka przerzucony ma złoty płaszcz, spięty broszą z pereł o formie kwiatowej rozety. Karnacja jej ciała jest jasna, światło pada z lewej strony obrazu. Tło konterfektu jest neutralne, ciemne.
     Portret Angeli Febronii jest wizerunkiem pośmiertnym, wykonanym na podstawie rysunku, lub też innego przedstawienia portretowego.

Artysta nieznany (Pierre Mignard le Romain?)
Portret Krystyny z Komorowskich Wielopolskiej, II poł. XVII w.
Olej, płótno, 41x32 cm (owal)
MNKi/M/1592

Konstancja Krystyna z Komorowskich (1647-1665) była córką Anny Gonzaga-Myszkowskiej herbu Jastrzębiec i Krzysztofa Komorowskiego herbu Korczak, wnuczką Zygmunta margrabiego Gonzaga-Myszkowskiego, I ordynata pińczowskiego. Ślub Konstancji Krystyny z Janem Wielopolskim odbył się w 1665 roku. Z małżeństwa tego urodziło się czworo dzieci: Ludwik Kazimierz, Jan Kazimierz, Franciszek i Konstancja Otylia.
Konstancja Krystyna z Komorowskich wniosła w wianie Państwo Żywieckie, Suskie i Ślemieńskie. W 1675 roku Wielopolski wykupił należące od 1624 r. do rodziny Wazów dziedziczne, a niegdyś zadłużone posiadłości Komorowskich, tzw. Państwo Żywieckie. Ziemie te dały podstawę do starań o odnowienie ordynacji pińczowskiej przez syna pary Franciszka Wielopolskiego, VIII ordynata.

     Konstancja Krystyna z Komorowskich ukazana została w popiersiu, ¾ w lewo, wyprostowana, z głową lekko pochyloną na bok. Jej twarz jest wyrazista, oczy ciemne, usta w kształcie serca, włosy ciemne, kręcone, upięte na szczycie głowy i opadające na ramiona w pojedynczych lokach. Postać ubrana jest w suknie ze srebrzystego adamaszku w gęsty, roślinny wzór, z falbaną przy głębokim dekolcie, ozdobionym dodatkowo pośrodku owalną broszą wysadzaną diamentami, z dużą zwisającą perłą. Ramiona modelki otacza złoty, wzorzysty płaszcz, którego fałdy przypięte są na lewym ramieniu złotą przypinką z dużym rubinem. Karnacja ciała kobiety jest jasna, gładka, podkreślona przez światło padające z prawej strony. Można odczuć dużą dbałość malarza w ukazaniu fizjonomii modelki i jej stroju. Tło portretu jest neutralne, ciemne.
     Portret Konstancji Krystyny z Komorowskich, podobnie jak pierwszej żony Jana Wielopolskiego Angeli Febronii Koniecpolskiej, należy do wizerunków pośmiertnych. W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach znajduje się również reprezentacyjny portret Konstancji Krystyny z Komorowskich pędzla nieznanego malarza europejskiego (Pierre Mignard le Romain ?), powstały około 1670 roku (MNKi/M/1612).

Artysta nieznany (Pierre Mignard le Romain?)
Portret Marii Anny de la Grange d’Arquien, II poł. XVII w.
Olej, płótno, 41x32 cm (owal)
MNKi/M/1593

Maria Anna de la Grange d’Aguien (1646-1733) była córką francuskiego markiza Henriego Alberta de La Grange d’Arquien i Franciszki de la Châtre – ochmistrzyni dworu Ludwiki Marii Gonzagi, siostrą królowej Marysieńki Sobieskiej. Przybyła do Polski w 1776 roku, jej zamiarem było wstąpienie do zakonu karmelitanek. O rękę panny starało się trzech konkurentów: cześnik Michał Pac, ordynat klecki  Stanisław Kazimierz Radziwiłł oraz stolnik koronny Jan Wielopolski. Ten ostatni poślubił Marię Annę w 1678 roku, wkrótce potem został kanclerzem wielkim koronnym. Małżonkowie doczekali się jednego syna Józefa. Maria Anna przeżyła męża o 46 lat, ale na temat jej dalszych losów nic nie wiadomo. Może spełniła swój wcześniejszy zamiar i poświęciła się Bogu?
Trzecia z żon kanclerza Jana Wielopolskiego Maria Anna de la Grange d’Aguien ukazana została w lekkim, jakby tanecznym skręcie: korpus z lewego profilu i nieco z tyłu, głowa ¾ w lewo. Twarz modelki jest owalna, policzki rumiane, oczy brązowo-zielone, usta w kształcie serca. Kręcone, ciemne, przeplecione czerwona wstążką włosy upięte są na szczycie głowy i opadają na ramiona w pojedynczych lokach. Maria Anna ubrana jest w jedwabną, jasna suknię wg mody francuskiej, z falbaną lamowana perełkami przy dużym dekolcie oraz bufiastymi rękawami, podpiętymi owalną przypinką z dużym kryształem. Światło skierowane jest na wprost postaci, tło neutralne, ciemne. Portret namalowany został za życia modelki. W okresie dojrzałej twórczości Mignard chętnie malował postaci kobiece w delikatnie zaznaczonym ruchu.
     W zbiorach kieleckiego muzeum znajduje się również reprezentacyjny portret Marii Anny de la Grange d’Arquien pędzla Claude Callot’a (MNKi/M/1611), powstały zapewne około 1678 roku z okazji zaślubin z Janem Wielopolskim.

     Przedstawione medaliony portretowe tworzą zamkniętą całość. Na podstawie analizy formy można połączyć je z Pierem Mignard’em zwanym le Romain i jego warsztatem. Wykonanie portretów Jana Wielopolskiego i trzech jego żon, z których ostatnia była siostrą królowej Marysieńki Sobieskiej, wydaje się rzeczą naturalną.
     Pierre Mignard uważany jest za przedstawiciela tradycyjnego, akademickiego kierunku w XVII-wiecznym malarstwie francuskim. Na jego twórczość największy wpływ mieli malarze włoscy, szczególnie weneccy, od których artysta przejął charakterystyczną, nasyconą kolorystykę. Krytycy malarza dopatrują się źródeł jego inspiracji u Rubensa. Obecnie najbardziej cenione są portrety Mignard’a, które nie noszą piętna akademizmu, a swoją lekkością i świeżością zapowiadają malarstwo rokokowe. Do tej grupy należą portrety trzech żon Jana Wielopolskiego, ukazane jako młode, delikatne i o dość swobodnym układzie ciała.
     Nie wiadomo, w której rezydencji znajdowały się omawiane medaliony. Jan Wielopolski  prócz zamku w Pieskowej Skale, pałaców w Krakowie i Warszawie miał liczne dobra ziemskie, a w roku 1684 stał się właścicielem dóbr żywieckich. W latach 1665–1843 Wielopolscy władali też zamkiem w Suchej, z bogato dekorowanymi wnętrzami. Można przypuszczać, że do śmierci kanclerza portrety znajdowały w miejscu jego częstego pobytu.
     Dwa wizerunki przedstawiające Angelę Febronię Koniecpolską i Konstancję Krystynę z Komorowskich cechuje drobiazgowość w charakterystyce elementów stroju. Portret Marii Anny de la Grange d’Arquien namalowany został w nieco innej, swobodnej i bardziej widowiskowej konwencji.
    Na temat pochodzenia medalionów nic więcej nie wiadomo. Ostatnia z żon Jana Wielopolskiego przeżyła męża o kilkadziesiąt lat i to pod jej kuratelą znajdowały się później obrazy. W inwentarzach dóbr zamkowych wyliczano zazwyczaj portrety ilościowo, szerzej charakteryzowane były wnętrza oficjalne, rzadko jednak pojawiało się określenie, kto został przedstawiony.

     Medaliony portretowe kanclerza Jana Wielopolskiego i jego trzech małżonek trafiły do zbiorów muzealnych w 1945 roku, z Jeleńca Halpertów w regionie świętokrzyskim. Do domu Halpertów sprowadziła je Maria Stefania Wielopolska (1891-1976), córka Zygmunta Marii Wielopolskiego (1863-1919) i wnuczka Józefa Wielopolskiego (1834-1901). Wywodziła się z Częstocic, które przejął jej ojciec.
W 1916 roku Maria Stefania poślubiła w Warszawie Tadeusza Władysława Halperta-Skandberga (1886-1964), wnosząc w wianie spieniężone udziały rodziny Wielopolskich w Zakładach Ostrowieckich. Początkowo małżonkowie osiedli się w należącym do Halperta-Skandberga, 550 hektarowym majątku w Szczekocinach. Po jego sprzedaży w 1925 roku przenieśli się, wraz z trzema synami, do dóbr Jeleniec koło Ostrowca Świętokrzyskiego. W czerwcu 1930 roku Maria Stefania przejęła jeszcze od matki obręb leśny Feliksów (853 ha), wchodzący w skład dóbr ostrowieckich.
     Dobra rodowe, a szczególnie konterfekty przodków były zawsze cenną pamiątką, dowodem znaczenia rodu, a co za tym idzie własnego znaczenia.
     W czasie II wojny światowej Tadeusz Halpert-Skanderberg został aresztowany w 1943 roku przez Gestapo, oskarżono go  o współpracę z ruchem oporu. Po uwolnieniu pozostawał do końca wojny właścicielem Jeleńca.
     W okresie realizacji reformy rolnej w 1945 roku Halpert-Skanderberg został prewencyjnie aresztowany przez władze komunistyczne. Po zwolnieniu z więzienia jego rodzina została wysiedlona z majątku Jeleniec.
     

Opracowała: dr Anna Myślińska