Skałka krzemienna

Skałka krzemienna

Przedmioty wykonane z surowca krzemiennego towarzyszyły człowiekowi od najdawniejszych epok. Jednakże wraz z opanowaniem przez społeczności pradziejowe wiedzy dotyczącej obróbki metali wyraźnie zmniejsza się jego rola użytkowa, co w konsekwencji doprowadziło do zaprzestania masowej produkcji narzędzi i elementów oręża wykonanych z tego surowca. Najnowsze odkrycia archeologiczne dowodzą jednak, że wbrew panującemu poglądowi o zaniku zainteresowania tym surowcem, był on nadal wykorzystywany w okresie historycznym, jednakże bardzo ograniczył się jego utylitarny charakter. Wynalezienie w połowie XVI wieku zamka skałkowego, mającego powszechne zastosowanie w broni palnej, wpłynęło na ponowne zainteresowanie tym rodzajem skał, sprawiając, że stały się one surowcem strategicznym co najmniej do połowy XIX stulecia. Nazwa „zamek skałkowy” pochodzi od znajdującego się w szczękach kurka kawałka krzemienia, którego nazywano „skałką”. W przypadku tego mechanizmu zapalanie prochu następuje od iskier powstałych przy uderzeniu skałki o płytkę metalową (krzesiwo) przymocowaną z prawej strony broni. Po naciśnięciu spustu, kurek ze skałką opadał na krzesiwo, a wytworzone w ten sposób iskry padały na proch zapalając go. Powstały płomień dostawał się do komory powodując zapłon ładunku prochowego i wystrzał.

Zamki skałkowe były wykorzystywane w wielu rodzajach broni, muszkietach, pistoletach, armatach, a także minach przeciwpiechotnych. Takie zróżnicowanie wymuszało produkcję skałek o różnych parametrach i kształtach jednakże najczęściej przybierały one formę trapezu. Wymogi dotyczące ich wielkości i kształtu określały dość surowe normy, a ich technika produkcji utrzymywana była w tajemnicy.

Skałki produkowano w Europie, a także Ameryce Północnej, a w przemysł związany z ich powstawaniem zaangażowane były całe miasta i wsie. Zajęciem tym trudnili się przede wszystkim mężczyźni pracujący w wyspecjalizowanych warsztatach, a czynność ta była szkodliwa dla zdrowia ze względu na unoszący się w powietrzu pył. Obliczono, że na wykonanie jednej skałki przy przygotowanym półsurowcu doświadczony rzemieślnik potrzebuje jednej minuty. Produkcję światową zdominowała Francja, która była niezaprzeczalnym liderem z roczną produkcją 30–40 milionów sztuk oraz Anglia z wynikiem ponad 12 milionów egzemplarzy osiągniętym w 1814 roku.

Literatura:

Badzińska K., Krzemień – minerał, który decydował o życiu i śmierci. Skałki zamojskie na tle europejskim, „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne” 2014, t. VI, s. 79–92.

de Latour R., O skałce krzemiennej słów kilka, [w:] Historia krzemienia, red. P. Król, Kielce, 2009, s. 72–87.

Lalak M., Skałki – nowożytne wyroby krzemienne: próba typologii, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 2016, t. 8, s. 219–242.