Filiżanka i spodek "Swiss Pastime"

Filiżanka i spodek wzór „Swiss Pastime”
ok. 1850 r.
Anglia, Longport, Staffordshire, firma William Davenport & Co.
fajans delikatny, druk podszkliwny
wys. 5,7 cm, śr. 8 i 5 cm; wys. 2,8 cm, śr. 13,2 cm
MNKi/R/755–MNKi/R/756
Sygnatura na spodzie dna: wyciśnięta kotwica i w półkolu napis DAVENPORT; drukowany błękitny kartusz z gałązek akantowych, wewnątrz  napis: „Swiss / Pastime” oraz  kobaltowa cyfra 6.

Filiżanka o korpusie nieco wydętym w części dolnej, nieznacznie przewężonym w części górnej i rozchylonym przy wylewie. Uszko pętelkowe formowane ze spłaszczonego wałka. Spodek na rzucie koła i pierścieniowej stopce. Oba naczynia pokryte niebieską dekoracją drukowaną: spodek na kołnierzu i w lustrze, filiżanka na ściankach wewnętrznych, zewnętrznych i na uszku.

Na korpusie filiżanki dwukrotnie powtórzona scena rodzajowa na tle pejzażu z architekturą. Na pierwszym planie z lewej dwaj muzykanci (stojący i siedzący), obok trzy pary tańczące. Scena rozgrywa się na tle dużego dwukondygnacyjnego domu o spadzistym drewnianym dachu, z drewnianym gankiem, w głębi rzeka, wzgórza porośnięte lasami i wysokie nagie szczyty górskie. Wzdłuż krawędzi wylewu szeroki fryz ornamentalny złożony z bukietów kwiatowych i pojedynczych kwiatów oraz ulistnionych gałązek łączonych wicią i rokajami. W tle określone rokajami pola z kratownicą. Na obrzeżu pas ornamentalny złożony z dzbanuszków i wolich oczu; podobny ornament na uszku.

Produkcja fajansu w Anglii rozwinęła się niezależnie od przemysłu ceramicznego na kontynencie europejskim. Już w końcu XVII stulecia angielscy garncarze zaczęli wyrabiać naczynia z białych glinek, których bogate złoża znajdują się na południu Anglii, w Kornwalii. Głównym ośrodkiem ceramicznym Anglii było wówczas hrabstwo Staffordshire, a szczególnie miejscowości Stoke on Trent, Longton, Burslem i Hanley. Ceramikę Davenport produkowano w latach 1793–1887 w fabryce w Longport, w hrabstwie Staffordshire w środkowo-zachodniej Anglii. Manufaktura produkowała zastawy stołowe, dekoracyjne wazy, medaliony portretowe, popiersia, czy figurki szachowe.

Ręczne zdobienie ceramiki było zajęciem czasochłonnym i wymagającym zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników, dlatego jeszcze w XVIII wieku zaczęto szukać metod mechanicznego przenoszenia ornamentu na naczynia. Nad nową metodą pracowano równocześnie w kilku ośrodkach, a do autorstwa wynalazku kandyduje niezależnie dwóch rytowników John Brooks i Robert Hancock oraz drukarz John Sadle. Pierwszy eksperymentował na emalii w Birmingham, drugi na porcelanie w Londynie i Worcester, a ostatni na kaflach i fajansie w Liverpoolu. Po raz pierwszy technikę tę zastosowano naszkliwnie w latach 50. XVIII wieku, kilka lat później użyto jej również podszkliwnie, wzbogacając jednocześnie gamę kolorów. Nowa w pełni przemysłowa metoda dekoracji szybko rozpowszechniła się w całej Anglii i na kontynencie. Pod koniec XVIII stulecia podobną techniką zdobiono wyroby kamionkowe na Węgrzech i w Prószkowie na Śląsku. Na początku XIX wieku zaczęto drukować naczynia we Francji, a później i w innych krajach europejskich. Jednak to Anglia utrzymywała wiodącą pozycję w produkcji fajansu delikatnego, a okres jego rozkwitu na Wyspach Brytyjskich utrzymywał się przez cały XIX wiek. Jego popularność na kontynencie spowodowała, że w końcu fajans delikatny zaczęto nazywać po prostu fajansem angielskim.

Opracowaną w Anglii metodę zdobienia wzorowano na technice stosowanej w warsztatach graficznych, gdzie do druku używano płytek stalowych lub miedzianych z rytym albo wytrawianym kwasem rysunkiem. Przed nałożeniem farby płytkę podgrzewano podobnie jak farbę, którą następnie wcierano w wygrawerowane rowki. Na tak przygotowaną płytę nakładano namydloną, cienką bibułkę i przeciągano wałkiem, po czym bibułkę suszono. Następnie nakładano ją zadrukowaną stroną na naczynie i pociągano namydlonym pędzlem lub wilgotną gąbką, a na końcu zanurzano naczynie w chłodnej wodzie. Bibułka odklejała się, a na wyrobie zostawał rysunek. Naczynia z nadrukiem wypalano w temperaturze ok. 700ºC. Druk stosowano najczęściej dla otrzymania dekoracji jednobarwnej; jeśli rysunek miał być wielobarwny, dla każdego koloru trzeba było zastosować oddzielną płytkę.

Na kołnierzu talerza czy salaterki kładziono druk o motywach roślinno-kartuszowych wypełniający dokładnie całą zdobioną powierzchnię natomiast w lustrze umieszczano scenki o rozmaitej tematyce. Są wśród nich przedstawienia: batalistyczne, rodzajowe, pejzaże – najczęściej ze sztafażem lub widoki architektoniczne.

Oprac. Magdalena Śniegulska-Gomuła

Literatura:

Kowalski W., Fajans europejski XIX w., Muzeum w Gliwicach 1993.

Kowalski W., Fajans europejski, w: Fajans europejski XIX i XX wieku ze zbiorów Wojciecha Kowalskiego i Muzeum Narodowego w Kielcach. Katalog wystawy, Kielce 1997.

Kowecka E., Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968.