Wszędobylski limonit

Limonit (ruda darniowa)
miejsce: Brzegi (gm. Sobków)
wiek: holocen
kolekcja: Stanisław Skurczyński, 1962
MNKi/P/269

O dużym rozpowszechnieniu limonitu świadczy fakt, że jest pospolitą rudą żelaza – które jak wiadomo, pod względem masy, jest najpospolitszym pierwiastkiem chemicznym na Ziemi. Limonit nazywany również żelaziakiem brunatnym jest mieszaniną minerałów (tlenków i wodorotlenków żelaza – 2Fe₂O₃*nH₂O), który niegdyś uważany był za odrębny minerał. Według dzisiejszych podziałów jest to rodzaj skały, którego podstawowym minerałem jest goethyt (nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego poety J.W. Goethego).

Limonit powstaje w wyniku procesów hydrotermalnych a także osadowych zachodzących w jeziorach, bagnach, mokradłach i w wodach morskich. Występuje w strefie utleniania złóż kruszców żelaza, tworząc nad nimi tzw. czapę żelazistą. Ma on różne skupienia: skorupowe, naciekowe, konkrecje, jest spoiwem tworząc np. piaskowce żelaziste oraz występuje w luźnych, ziemistych masach i zbitych lub porowatych agregatach. Barwa jest zróżnicowana od brunatnej, przez brązową do żółtej. Często spotykamy go z czerwonym hematytem.

W naszym regionie limonit występuje w strefach utlenienia minerałów żelaza i eksploatowany był w bardzo wielu miejscach m.in. w Miedzianej Górze, Dąbrowie (Kielce). Rudkach k. Nowej Słupi oraz koło Końskich (ochry) i w obrębie pasa tychowskiego na północ od rzeki Kamiennej.

Powstawanie rud zazwyczaj kojarzy nam się z bardzo długotrwałymi procesami. Jednak na terenach podmokłych, wilgotnych łąkach pod darnią, powstają dość szybko tzw. rudy darniowe, będące pod względem chemicznym również limonitem. Żelazo, które przeszło do roztworu jest przenoszone z wodą do chwili, gdy zmieniające się warunki zewnętrzne spowodują jego wytrącenie w postaci zawiesiny tlenków i wodorotlenków.

Największe złoża rudy darniowej w Polsce powstały w okresach ocieplenia między kolejnymi zlodowaceniami. Ciekawą ich cechą jest fakt, że po ich wyeksploatowaniu – przy sprzyjających warunkach – mogą się bardzo szybko odnawiać... Nawet w ciągu kilkudziesięciu lat!  Pomimo, że jest to ruda uboga, wykorzystywano ją do wytopu stali od starożytności aż do XX wieku.  W niektórych rejonach kraju używana była również w budownictwie.

Obiektem tygodnia nie są „rasowe” okazy zbitego limonitu z podkieleckich, podziemnych kopalni rud żelaza, ale jego piękne, rurkowate formy, które powstały jako rudy darniowe wokół korzeni roślin.

Gdy zobaczymy rdzę na żelaznym przedmiocie, pamiętajmy, że to jest również mieszanina tlenów i wodorotlenków żelaza, którą moglibyśmy nazwać limonitem (pod względem chemicznym niczym się nie różnią). Wytapiając żelazo prowadzimy proces redukcji, czyli „wyrywany” tlen z rudy tlenkowej (np. limonitowej), doprowadzając do powstania metalu. Jednak jego chęć powrotu do utlenionej formy jest tak silna, że gdyby nie zabezpieczenia antykorozyjne, każdy żelazny przedmiot stałby się po pewnym czasie kupką rdzy... Czyli na powrót rudą żelaza, zwaną limonitem.

Opracowanie Paweł Król

na zdjęciach:

Rurkowate formy limonitu powstałe wokół korzeni roślin, Brzegi (gm. Sobków), dł. 2–8 cm, MNKi/P/269.

Dom zbudowany z rudy darniowej (XIX w.), Krośnice (woj. dolnośląskie), źródło:

https://www.krosnice.pl/.