Makata z imionami czterech kalifów

Makata z imionami czterech kalifów,
Imperium Osmańskie, Chios (?), początek XVIII wieku,
170 x 120 cm,
jedwab, nić metalowa na duszy jedwabnej,
tkanina dwuosnowowa i wielowątkowa,
splot atłasowy (tło) oraz rypsowy i płócienny (wzór); lansowanie i broszowanie,
MNKi/R/2357  

W hanach stambulskich wytwarzali przedmioty przemysłu artystycznego zarówno Turcy, jak Grecy i Ormianie, dostosowujący swe wyroby do wymagań gustu nabywców, panów kraju — Turków. Na przemysł artystyczny, oznaczany mianem tureckiego, składały się zatem wytwory różnoetnicznych mieszkańców podbitych przez Turków krajów, wchodzących w skład cesarstwa otomańskiego. Wytworom tym wspólne piętno i styl nadawała sztuka dawnych Osmanów, która wchłonęła była ornamentalne motywy sztuki perskiej i arabskiej, nie gardząc także motywami sztuki innych ludów Islamu, sięgającymi jeszcze dalej wstecz. Wszystkie one znów wchłonęły były swego czasu dawne tradycje sztuki achemenidzkiej, mezopotamskiej, hellenistycznej, sasanidzkiej, bizantyńskiej itd.

T. Mańkowski, Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII wieku, Kraków 1935, s. 4.

            Pole środkowe w kolorze bordowym wypełnia mihrab. Jego arkada, wsparta na dwóch kręconych kolumnach o kwietnych bazach i kapitelach, została zamknięta ośmioodcinkowym łukiem. Zwisającą, ze szczytu mihrabu, lampę o spłaszczonym gruszkowatym kształcie i znajdujący się poniżej bukiet kwiatów w wazonie ujmuje po bokach ulistniona wić roślinna z okazałymi motywami kwiatowymi czterech rodzajów w zakolach.  

Brzeg pola oraz kapitele i bazy kolumn z motywami kwiatowymi; w narożnikach mihrabu wiją się wychodzące z kapiteli gałązki kwiatowe. Ponad mihrabem cztery sześcioboczne medaliony z napisami arabskimi zawierającymi imiona czterech pierwszych kalifów: Abu Bakr, Umar (Omar), Usman (Osman), Ali Ibn Abi Talib, tzw. prawowiernych, panujących w latach 632–661.

Bordiura o trzech pasach w układzie a-X-a. Pas środkowy szerszy, o żółtawym tle, z medalionami o kształcie określonym sześcioma łukami, mieszczącymi duże kwiaty (peonie?) na łodyżce z dwoma pąkami w odcieniu seledynu i beżu. W szlaczkach bocznych (piaskowo-żółtawych) sinusoidalna wić z przemiennie wkomponowanymi goździkami i tulipanami.  Boki krótsze makaty wykończone dodatkowo amarantowo-zielono-złotymi pasami.

Na lewej stronie tkaniny, na podszewce napis ołówkiem kopiowym „Janusz ks. Radziwiłł i N 5”.

            We wcześniejszej literaturze tkanina przypisywana była warsztatom perskim lub tureckim. Zgodnie z ostatnimi ustaleniami Anny Kwaśnik-Gliwińskiej powstała najprawdopodobniej w warsztatach zlokalizowanych na wyspie Chios. Już wcześniej autorka, omawiając kompozycję i repertuar zastosowanych w tkaninie motywów zdobniczych, podkreślała obecność wywodzących się jeszcze ze sztuki rzymskiej kręconych kolumn o korynckich kapitelach i wskazywała na tereny o dawnych tradycjach bizantyjskich, jako na miejsce powstania zabytku. Podobnie opracowane kolumny umieszczono na przypisywanej warsztatom z Chios tkaninie z liońskiego Musée des Tissus et des Arts décoratifs. Jeszcze więcej analogii z tkaniną kielecką wykazuje makata z Benaki Museum w Atenach. Podobieństwa dotyczą zarówno skręcanych spiralnie kolumn zdobionych rozetkami, jak i opracowania wici roślinnej z okazałymi kwiatami w zakolach, lampy oraz bukietu w wazonie. Zabytek datowany jest na początek XVIII wieku.

            Wyspa Chios położona na zachód od Izmiru, kilka kilometrów od wybrzeża Morza Egejskiego, była jednym z głównych ośrodków tkackich, zaopatrujących dwór osmański. Zajmowała ona ważne miejsce na szlaku morskim łączącym Egipt z Konstantynopolem i Morzem Czarnym, który był utrzymywany od średniowiecza do co najmniej XVIII wieku. Od 1346 roku znajdowała się pod panowaniem Genueńczyków, którzy rozwinęli tu sztukę tkania jedwabiu. Genueńczycy, którzy od 1415 roku płacili trybut sułtanowi tureckiemu, utrzymali Chios do 1566 roku; odtąd wyspa stała się formalnie częścią imperium osmańskiego.

Zachodni podróżnicy i wysłannicy dyplomatyczni zachwycali się szeroką gamą jedwabi wyprodukowanych na wyspie Chios, a w szczególności tym z jakim powodzeniem jej tkacze potrafili naśladować tkaniny z Genui, Wenecji, Lyonu, a także ośrodków w Iranie i Indiach. Jednak  najbardziej oczywistym znakiem rozpoznawczym tutejszych tkanin była ich „orientalność”, a ściślej ich osmański charakter.

Chociaż historia tkania jedwabiu na Chios w czasach Osmańskich nie została jeszcze napisana, zachowane w różnych zbiorach tkaniny są znakiem zarówno świadomości tkaczy, jak i ich zdolności przystosowania się do wielu różnych rynków, a także pozycji wyspy w trójkącie utworzonym przez Konstantynopol, Genuę i Lyon.

Literatura

Ballian A., From Genoa to Constantinople: The Silk Industry of Chios, w: The Mercantile Effect. Art and Exchange in the Islamicate World during the 17th and 18th Centuries, red. S. Babaie, M. Gibson, Gingko Library, 2018, s. 87–101.

Kwaśnik-Gliwińska A., Tkaniny - katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, Kielce 1991, s. 118–120, kat. 43.

Najcenniejsze zabytki Muzeum Narodowego w Kielcach, red. A. Kwaśnik-Gliwińska, Kielce 2008, s. 164, kat. IV/13.

Kwaśnik-Gliwińska A., Tkaniny wschodnie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, w: Tkaniny orientalne w Polsce – gust czy tradycja, B. Biedrońska-Słotowa, Warszawa 2011, s. 63–75.

Mańkowski T., Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII wieku, Kraków 1935.