Tradycja upamiętniania Konstytucji majowej zrodziła się bardzo szybko. Autorzy Deklaracji Stanów Zgromadzonych z 5 maja 1791 r., świadomi doniosłości wydarzenia, jakim było przyjęcie dwa dni wcześniej Ustawy Rządowej, wskazywali na zasady obchodów rocznicowych. Dokument stanowił przy tym, aby na tę pamiątkę kościół ex voto wszystkich Stanów był wystawiony, i Najwyższey Opatrzności poświęcony. Konkurs na projekt wygrał Jakub Kubicki. Miejsce, gdzie kościół wotywny miał zostać wzniesiony, wyznaczono na warszawskiej skarpie wiślanej, pomiędzy Zamkiem Ujazdowskim a pałacem w Łazienkach. Obchody pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji rozpoczęły się nabożeństwem i uroczystą sesją sejmową w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Ich kulminacją była procesja na miejsce budowy świątyni i wmurowanie kamienia węgielnego. Prace przy budowie kościoła trwały do połowy czerwca 1792 r. Wojna z Rosją i kolejne rozbiory uniemożliwiły dokończenie budowy świątyni. Jej filar można do dziś oglądać w Ogrodzie Botanicznym obok Łazienek Królewskich.

W przeciwieństwie do powstania kościuszkowskiego, które rozpoczęło tradycję walki zbrojnej o niepodległość, Konstytucja 3 maja nie znalazła kontynuacji jako akt prawny. Oba jednak wydarzenia zapoczątkowały tradycje, które towarzyszyły Polakom w następnych wiekach. Po raz pierwszy tradycja Konstytucji majowej odegrała istotną rolę w roku 1823 – w 32. rocznicę jej uchwalenia uczeń gimnazjum wileńskiego Michał Plater, napisał na klasowej tablicy: Vivat Konstytucja 3 Maja, zaś jego koledzy: Jak słodkie wspomnienie dla nas rodaków, lecz nie masz, kto by się o nią upomniał. To wydarzenie doprowadziło do śledztwa i rozbicia Filaretów, aresztowano m.in. Adama Mickiewicza. W czasie powstania listopadowego akcentowano tradycję kościuszkowską. Zorganizowano również obchody ku czci Konstytucji przy fundamentach kościoła w Ogrodzie Botanicznym. Po upadku insurekcji podzielone politycznie środowisko Wielkiej Emigracji w różny sposób podchodziło do tradycji trzeciomajowej. Utożsamiało się z nią konserwatywne ugrupowanie Hotelu Lambert, zaś emigracyjne stronnictwa demokratyczne ustosunkowane były do Konstytucji krytycznie – podkreślano w tym kontekście, że ustawa nie przyniosła wolności włościanom. 

W dobie Wiosny Ludów i powstania styczniowego, kontynuując tradycję walki i wzywając do niej naród, nawiązywano raczej do demokratycznych haseł stronnictw emigracyjnych. W epoce popowstaniowej istotny czynnik stanowiło rozpoczęcie prac naukowych na szerszą skalę. Dzięki pracy historyków tradycja trzeciomajowa stała się wówczas ważną częścią polskiej świadomości narodowej.

Pamięć o Konstytucji kultywowano oficjalnie jedynie w Galicji – wydawano kolejne edycje Ustawy Rządowej, broszury i teksty okolicznościowych kazań. Obchody 100. rocznicy zostały zorganizowane we wszystkich zaborach. Rangę obchodów galicyjskich podnosiły wydarzenia naukowe – publikacje, odczyty, posiedzenia towarzystw, a jednym z najważniejszych wydarzeń było odsłonięcie w Sukiennicach obrazu Jana Matejki – Konstytucja 3 maja 1791 roku. Nabożeństwa odbyły się również we wszystkich synagogach krakowskich, gdzie podkreślano, że Konstytucja nadała prawa wszystkim stanom. Żydzi organizowali wieczorki upamiętniające 3 maja – odbywały się przemówienia, śpiewy i deklamacje.

W Warszawie obchody zorganizował Związek Młodzieży Polskiej „Zet”. Rozpoczęły się od nabożeństwa w katedrze św. Jana, uczestnicy przeszli następnie małymi grupami do Ogrodu Botanicznego. Wieczorem zebrało się ponownie w tym miejscu sporo osób, by następnie skierować się do Zamku Królewskiego. Ponieważ policja zagroziła użyciem siły, część pochodu przeszła do Ogrodu Saskiego, gdzie doszło do aresztowań.

W zaborze pruskim zarządzenia władz ograniczały obchody do nabożeństwa oraz spotkania w salach. Główne uroczystości odbyły się w Poznaniu – zorganizowano pochód, odczyty, ukazały się artykuły w prasie. Manifestacja odbyła się również w Gdańsku i Wrocławiu. Spotkania rocznicowe notowano także w Berlinie, Brnie, Budapeszcie, Pradze, Paryżu i Londynie.

 W 1915 r. wojska niemieckie oraz austro-węgierskie wyparły Rosjan z Królestwa Polskiego. W roku następnym przypadła 125. rocznica Konstytucji. Szczególnego znaczenia nabrały obchody w Warszawie – często przywoływany jest rocznicowy, wyjątkowy pochód, który obliczano na 250-300 tys. uczestników. Podczas manifestacji po raz pierwszy na tak dużą skalę eksponowano barwy narodowe, a popularnym motywem patriotycznym były również  pamiątkowe nalepki okienne. W Kielcach odbyło się w tym czasie uroczyste nabożeństwo w kościele katedralnym oraz pochód do pomnika Stanisława Staszica w parku. Komitet ku uczczeniu rocznicy Konstytucji 3 Maja, zapraszając kielczan do udziału w uroczystościach, wzywał do przystrojenia domów flagami narodowymi i nalepkami oraz do hojnych składek na cele oświaty narodowej, na dar narodowy. Pisano: Czcijmy w skupieniu ducha dzień narodowego święta, wstrzymując się od zajęć codziennych.

Prezentowany obiekt z kolekcji historycznej Muzeum Narodowego w Kielcach to pamiątkowa nalepka okienna z maja 1915 r. Stanowi ją karta zadrukowana jednostronnie. W nagłówku umieszczono napis: 3 MAJA 3, zaś centralnie godło Polski na czerwonym tle, otoczone wieńcem. U dołu widoczne są sygnatury: projektanta – rozbita na dwie części: K Z (Kazimierz Zaborowski) oraz: DRUKARNIA.PAŃSTW.POD.ZARZ.DEP.WOJSK.NKN.W.PIOTRKOWIE.

W dolnych narożach umieszczono daty: 1791 1915.

Oprac. Paweł Grzesik

Bibliografia:

Dzięciołowski S., Konstytucja 3 Maja w tradycji polskiej, Warszawa 1991.
Kosiński T., Materiały do dziejów Kielc 1914–1918 w Dziale Historii Muzeum Narodowego w Kielcach, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1988, t. 16, s. 283–310.
Łojek J., Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja, Lublin 1991.
Pazdur J., Dzieje Kielc 1864–1939, Wrocław 1971.