Łyżwy z kości

Łyżwy z kości
Ilość: 2
Miejsce pochodzenia: grodzisko w Wiślicy
Chronologia: okres wczesnośredniowieczny
Sposób wykonania: obróbka ręczna
Surowiec: kość zwierzęca

Szczegółowa charakterystyka:

Pierwsza z łyżew o przekroju owalnym, z górną płaszczyzną poprzecznie zaciętą i dolną płaszczyzną wyślizganą. Przednia i tylna część ułamane, w tylnej zachowana część podłużnego otworu. Barwy beżowej.

Druga ze zwężonym i lekko podniesionym spiczastym czubkiem, u którego nasady przewiercony poprzecznie do długości łyżwy otworek o średnicy około 0,4 cm. W tylnej części analogiczny otworek przewiercony podłużnie. Dolna część płozy poprzecznie lekko pozacinana i wyślizgana. 

Źródła wspominają o stosowaniu łyżew już w XII wieku (zapisy z 1120 roku traktujące o ludach północno-wschodniej Europy). Na obszarze Polski łyżwy kościane najczęściej występują w ośrodkach grodowych z okresu wczesnego średniowiecza. Ich występowanie uzasadnione jest warunkami naturalnymi – bliskością rzek, zbiorników wodnych lub terenów podmokłych i łatwym do nich dostępem. Przyborów tych używano przez wieki na rozległych obszarach środkowej i północnej Europy. Najliczniejsze pochodzą ze stanowisk archeologicznych datowanych na okres wczesnego średniowiecza, a badania etnograficzne wskazują na ich używanie jeszcze w XIX wieku na terenie Serbii, Chorwacji, Bośni, a także w Małopolsce, ponadto w niektórych okolicach Węgier, Niemiec, Islandii oraz Anglii.

Łyżwy kościane, a także często współwystępujące z nimi i wspólnie analizowane płozy, stanowią kategorie zabytków, wokół której krzyżuje się wiele wątków badawczych, takich jak: umiejętność wykorzystania i przetwarzania surowców, powstanie i organizacja średniowiecznego rzemiosła, rodzaje aktywności ludzkiej (np. rybołówstwo), komunikacja i środki transportu, podział życia na strefę pracy i strefę zabawy, bliższa identyfikacja wieku używających łyżew (dzieci, dorośli), rekonstrukcja klimatu, zależności między człowiekiem a środowiskiem, prawidłowości dotyczące usytuowania wczesnośredniowiecznych centrów osadniczych.

Przedmioty te budzą od lat zainteresowanie nie tylko archeologów, ale także etnografów, historyków kultury, historyków sztuki, archeozoologów i – w coraz większym stopniu – traseologów. Kościane łyżwy stosunkowo łatwo można rozpoznać wśród materiałów archeologicznych. Podstawą identyfikacji jest analiza formy i surowca z którego zostały wykonane oraz śladów powstałych w wyniku użytkowania. Analizy archeozoologiczne pozwalają stwierdzić, że łyżwy wyrabiano zazwyczaj z kości końskich lub bydlęcych (śródręcza, śródstopia i kości promieniowych), a to ze względu na ich dostępność, długość i ich kształt (są dostatecznie długie, a zarazem proste lub co najwyżej w niewielkim stopniu zakrzywione). Obserwacje etnograficzne oraz średniowieczne dokumenty umożliwiały także odtworzenie techniki jazdy. Przez wieki ulegała ona zmianom: pod chodaki podkładano łyżwę i odpychano się po bokach dwoma kijami, bądź jednym, trzymając go oburącz pomiędzy stopami. Rzadziej umieszczano łyżwę tylko pod jedną stopą i drugą odpychano się. W łyżwach mocowanych do obuwia za pomocą rzemieni i wydrążonych w nich dziurek można było chodzić, a nawet biegać.

Opracowała Barbara Klepacz

Bibliografia:

Cygnot D., Ewolucja łyżew – od form kościanych do żelaznych, „Materiały Zachodniopomorskie” 2017, t. XIII, s. 191–224.

Poznań we wczesnym średniowieczu, red. W. Hensel, Warszawa–Wrocław 1959.

Wartołowska Z., Badania grodziska w Wiślicy w 1956 r., „Sprawozdania Archeologiczne” 1959, t. 7, s. 49–56.