Talerz dekoracyjny

Talerz dekoracyjny
Rytwiany, Fajansarnia Potockich,
koniec XIX wieku
wys. 3 cm, śred. 24 cm
MNKi/R/1912

Talerz dekoracyjny z brązową polewą. Naczynie w całości pokryte ornamentalno-geometryczną dekoracją plastyczną z kartuszami, giętymi gałązkami i kratkami oraz motywami imitującymi splot koszykowy.

Sygnowany na spodzie dna wyciśniętym w masie herbem Pilawa Potockich oraz napisem RYTWIANY.

Forma negatywowa
Rytwiany, Fajansarnia Potockich,
1892
wys. 6 cm, śred. 28 cm
MNKi/R/1913

Forma gipsowa do prezentowanego talerza. Na spodzie ryty napis: D 24/ II. 92

„W miejscowości Rytwiany nad rzeczką Czarną w Sandomierskiem około połowy XIX w. założyli fajansarnię Potoccy. Niestety, spalenie akt fabryki w 1944 r. uniemożliwia zapoznanie się z tą wytwórnią, której kierownictwo należało do Włocha Angelo i do Psarskiego. Oprócz niewielkiej ilości wyrobów z fajansu delikatnego zachowały się szkliwione wyroby z czerwonej glinki, a także wyroby kamionkowe. Znakowano je m.in. odciskiem herbu Potockich »Pilawa«”.

Tyle informacji na temat wytwórni w Rytwianach wnosi praca Polski fajans Marii Starzewskiej i Marii Jeżewskiej z 1978 roku. Elżbieta Kowecka, autorka książki pt. Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX wieku, podkreśla brak jakichkolwiek źródeł pisanych odnoszących się do historii wytwórni w Rytwianach, sam zakład zaś nazywa „fabryką wyrobów z gliny polewanej”, co ze względu na rodzaj zachowanych obiektów jest określeniem trafniejszym niż „fajans”. Kowecka również wymienia Angela jako kierownika produkcji. Autorki zarówno pierwszej, jak i drugiej publikacji, powyższe informacje czerpały zapewne z Katalogu wystawy ceramiki polskiej urządzonej staraniem Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie w czerwcu i lipcu 1927 r., w którym napisano, że „fabryka wyrobów z gliny polewanej w Rytwianach (w Sandomierskiem) w sąsiedztwie Staszowa” została założona przez hr. Potockich. Dalej czytamy, że „dyrektorem był Psarski, technicznym kierownikiem Włoch Angelo”. Na wystawie zaprezentowano ponad dwadzieścia różnych wyrobów z Rytwian, m.in. figurkę leżącego wyżła, śpiącego lwa, parę lichtarzy, talerzyki, patery oraz parę wazonów. Większość pochodziła ze zbiorów własnych Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej i była sygnowana herbem Pilawa Potockich oraz napisem „Rytwiany” wyciśniętymi w masie. Trzeba jednak wspomnieć, że ceramika z wytwórni Potockich w Rytwianach była prezentowana już wcześniej, bo w 1913 roku na Wystawie Ceramiki i Szkła Polskiego urządzonej w Warszawie przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Zaprezentowano wówczas dwadzieścia cztery naczynia ze zbiorów Stanisława Jana Patka, Bogdana Wydżgi, Stanisława Ursyna Rusieckiego, Konstantego Tarasowicza, Gustawa Soubise-Bisiera oraz Jana Kicińskiego.

Ilość prezentowanych na obu wystawach obiektów może świadczyć o całkiem rozwiniętej produkcji, która nie była – jak przypuszczał Jerzy Moniewski – jedynie poboczną, reklamową działalnością cegielni Potockich, uruchomioną po 1883 roku. Autor opracowania XIX-wiecznych fabryk fajansu i kamionki regionu świętokrzyskiego podczas kwerendy w aktach Rządu Gubernialnego w Radomiu nie odnalazł jednak żadnych informacji na temat produkcji ceramiki szlachetnej w Rytwianach, ponieważ sprawozdania fabryczne, składane na specjalnych drukach, odsyłane były do Ministerstwa Przemysłu i Handlu w Petersburgu, a urzędnicy gubernialni odnotowywali w nich jedynie wartość produkcji. W sprawozdaniu za rok 1883 wymieniono jedynie cegły, dachówki i dreny melioracyjne, stąd też wniosek, że przedmioty takie, jak prezentowane na wystawach w 1913 i w 1927 roku zaczęto wytwarzać w Rytwianach dopiero później. Potwierdzają to również daty ryte na gipsowych formach ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach. Na ich podstawie można określić czas powstania zabytków na lata 1890–1899.

Od końca XVIII wieku Rytwiany należały do Potockich. W interesującym nas okresie właścicielem tych dóbr był Artur hr. Potocki (1850–1890), pan na Krzeszowicach, Tęczynku z przyległościami, Staszowie z przyległościami oraz Białej Cerkwi na Ukrainie – konserwatywny polityk galicyjski. Cieszył się opinią wzorowego gospodarza. W swoich dobrach miał kopalnie marmuru, galmanu, węgla kamiennego; huty cynkowe, gorzelnie, browary, cegielnie. Prowadził nowoczesne gospodarstwo rybne, cukrownie, a w Buczaczu założył wytwórnię makat jedwabnych. W roku 1897 córka Artura Potockiego, Róża, poślubiła Macieja Mikołaja Radziwiłła (1873–1920) i w ten sposób dobra staszowskie z Rytwianami przeszły w posiadanie Radziwiłłów.

Brak materiałów źródłowych nie pozwala ustalić, w jakich latach działała wytwórnia w Rytwianach i czy był to oddzielny zakład, czy też poboczna produkcja cegielni Potockich. Badacze podkreślają wartość artystyczną wyrobów z Rytwian, wśród których dominują różnej wielkości talerze z glinki z polewą, najczęściej w odcieniach ciepłego brązu, zieleni lub żółci. W katalogach wystaw z początku XX wieku wspomniane są również figurki zwierząt, lichtarze oraz wazony. Wciąż tajemnicza pozostaje postać nieznanego z imienia Włocha Angelo, mającego piastować stanowisko kierownika produkcji w Rytwianach. Poziom zachowanych zabytków świadczy o znakomitej znajomości sztuki europejskiej, talencie i starannym, najprawdopodobniej rzeźbiarskim wykształceniu Angela. Na kilku z nich zostały umieszczone sceny figuralne wzorowane na dziełach artystów włoskich lub francuskich. Na przykład scena na formie stanowiącej negatyw owalnej patery przedstawia Napoleona Bonaparte na koniu w ujęciu znanym z obrazu Jacques’a-Louisa Davida Bonaparte przekraczający Przełęcz Świętego Bernarda z 1800 roku. Przedstawienie na innej formie jest niemal wierną kopią dzieła Noc Bertela Thorvaldsena.

Drugim wymienionym z nazwiska specjalistą był Psarski. Nazwisko Czesław Psarski pojawia się w dokumentach dotyczących fabryki ćmielowskiej. W latach 1910–1913 był on dyrektorem w Ćmielowie. Nieco wcześniej, bo w 1906 roku na liście pracowników fabryki ćmielowskiej przedstawionej żandarmerii powiatowej Czesław Psarski wymieniony jest jako biuralista. Jest też wspomniany w kontekście zjazdu Związku Przemysłu Ceramicznego, jaki odbył się w Krakowie 4 i 5 marca 1911 roku. Dyrektor Czesław Psarski miał na nim odczyt o piecu tunelowym, książę Aleksander jun. Drucki Lubecki wziął udział w dyskusji. Jest zatem możliwe, że wytwórnia Potockich-Radziwiłłów zakończyła działalność przed 1906 rokiem i Psarski znalazł zatrudnienie w fabryce Druckich Lubeckich w Ćmielowie.

Oprac. dr Magdalena Śniegulska-Gomuła

Literatura:

Ceramika i szkło polskie. Pamiętnik wystawy urządzonej przez Towarz. Opieki nad Zabytkami Przeszłości w czerwcu, lipcu, sierpniu i wrześniu 1913 r. w Warszawie, Warszawa 1913.

Katalog wystawy ceramiki polskiej urządzonej staraniem Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie w czerwcu i lipcu 1927 r., red. I. Czajkowska, Warszawa 1927.

Kowecka E., Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.

Moniewski J., XIX-wieczne fabryki fajansu i kamionki na obrzeżu Gór Świętokrzyskich, Radom 2008.

Starzewska M., Jeżewska M., Polski fajans, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.