Kielich-flet z herbem Starykoń

Kielich-flet z herbem Starykoń,
Polska, Huciska, Huta Kryształowa,
1725 – 1728,
szkło bezbarwne, szlifowanie, rytowanie

Kielichy-flety były w XVIII wieku popularnymi naczyniami. Ich główną cechą jest osadzona na niskiej nóżce wydłużona, wąska, lekko rozchylająca się ku górze czasza. W zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach znajduje się kilka kielichów-fletów. Jeden z nich zdobiony jest pokrywającym prawie całą powierzchnię drobnym, kulistym szlifem, określanym jako szlif „w karpią łuskę” lub „w plaster miodu”, charakterystycznym dla polskich szkieł osiemnastowiecznych, m.in. dla wyrobów Huty Kryształowej. Huta Kryształowa powstała z inicjatywy Adama Mikołaja Sieniawskiego (1666–1726). Sieniawski, który szybko zaczął sprawować najwyższe urzędy w kraju (wojewoda bełski, hetman polny koronny, a następnie hetman wielki koronny i kasztelan krakowski), nie był politykiem wybitnym ani szczególnie wyróżniającym się dowódcą wojskowym, a jego kariera kształtowała się raczej dzięki koneksjom rodzinnym i wpływom chwilowych politycznych interesów. Znaczne osiągnięcia odniósł jednak w innej dziedzinie i to wtedy, kiedy znacznie ograniczył swoją działalność polityczną w związku ze zredukowaniem uprawnień i przywilejów hetmanów, zatwierdzonym przez Sejm Niemy w 1717 roku. Założona przez niego huta należała, wraz z innymi powstałymi na ziemiach Rzeczypospolitej w 1. poł. XVIII wieku (wytwórnie na Bielanach pod Warszawą, w Nalibokach, Urzeczu, Otwocku i Cudnowie), do manufaktur wytwarzających szkło luksusowe. Zaspokajały one, wraz z importowanymi wyrobami z hut czeskich, śląskich, saskich i angielskich, zapotrzebowanie polskiego rynku na wysokiej jakości szkło. Wówczas za takie uważano szkło o cechach nawiązujących do właściwości kryształu górskiego – jasne, przezroczyste, połyskliwe. Od dobrego gatunkowo szkła wywodzi się właśnie nazwa założonej przez Sieniawskiego w 1717 roku wytwórni. W jej zakładaniu brali udział fachowcy z Saksonii, m.in. Konstanty Franciszek Fremel, który wcześniej prowadził hutę królewską na Bielanach, a także specjaliści ze Śląska i Czech. Produkcję rozpoczęto w 1718 roku. W asortymencie znalazły się puchary wiwatowe, butle, karafki, kieliszki, a także przeznaczone do picia wina szampańskiego kielichy-flety. Te ostatnie w historii szklarstwa miały długą tradycję. Znane były już w XVI wieku w Wenecji, w XVII w Niderlandach, a w pierwszej połowie XVIII w Saksonii, skąd moda na nie dotarła i do Polski. Do tego typu naczyń należy wspomniany na początku kielich. Ma on szeroką, płaską, kolistą stopę, od spodu zdobioną czternastoma wydłużonymi, rozchodzącymi się promieniście wąskimi szlifami. Na stopie znajdują się dwie skrzyżowane i przewiązane kokardą gałązki (z liści palmowych i laurowych), a powyżej litera „W”. Trzon kielicha, ujęty od dołu i od góry tarczkami, ma kształt gruszkowatej, fasetowanej tralki. Mocno wydłużona czasza u dołu dekorowana jest na przemian szlifami owalnymi pionowymi i kulistymi soczewkami ułożonymi pionowo. Pozostała powierzchnia czaszy, poza rezerwą wydzieloną na herb, pokryta jest niedużymi, umieszczonymi ściśle, jeden obok drugiego, szlifami, swoim układem przypominającymi rybią łuskę lub plaster miodu. Zastosowanie tego rodzaju dekoracji, z jednej strony, pozwalało na podkreślenie przejrzystości i migotliwości szkła, z drugiej, na ukrycie niedoskonałości, które często pojawiały się na różnych etapach produkcji. W rezerwie umieszczono, pod koroną szlachecką z klejnotem „Topór”, kartusz z herbem Starykoń w obramieniu panoplii (elementy uzbrojenia). Kielich prawdopodobnie należał do Franciszka Wielopolskiego Gonzaga-Myszkowskiego. Można przypuszczać, że wykonany został po 1727 roku, po uzyskaniu przez Wielopolskiego tytułu wojewody krakowskiego lub w 1729 po objęciu ordynacji Gonzagów-Myszkowskich. Możliwe też, że powodem wykonania kielicha był ślub syna Franciszka Wielopolskiego, Karola.

Oprac. Anna Pietrzak

Bibliografia:

Szkła z Huty Kryształowej w starostwie lubaczowskim, 1717/1718 – koniec XVIII wieku, red. Aleksandra J. Kasprzak, Warszawa: Muzeum Narodowe, 2005

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996.