Ilustracja do "Wiernej rzeki"

Ilustracja do „Wiernej rzeki” (Odrowąż po klęsce małogoskiej)
Monika Żeromska (1913–2001)
1960
papier, ołówek
42,2 x 35 cm
MNKi/Ż/525

Monika, córka Stefana Żeromskiego, która po swojej matce odziedziczyła talent artystyczny, stworzyła liczne ilustracje do dzieł swojego ojca, w tym do Wiernej rzeki (1912). Jedna z nich przedstawia mężczyznę stojącego nad brzegiem rzeki. Jest to książę Józef Odrowąż, powstaniec biorący udział w bitwie pod Małogoszczą, ciężko raniony przez Rosjan. Scena nawiązuje do początkowej części powieści, kiedy ledwo żywy bohater, uciekając przed wrogiem, przybywa nad Wierną Rzekę. W jej pobliżu leży wieś Niezdoły, gdzie w dworze państwa Rudeckich otrzymuje pomoc i schronienie.

Postać księcia Józefa Odrowąża miała swój prototyp. Był nim Jan Połubiński, który brał udział w jednej z największych bitew powstania styczniowego, stoczonej pod Małogoszczem 24 lutego 1863 roku, w czasie których doznał okrutnych ran. Jego stan był na tyle poważny, że Rosjanie uznali go za zmarłego. Cudem uniknąwszy pogrzebania żywcem, ostatkiem sił zbiegł z pola walki i przybył do wsi Ruda (obecnie Ruda Zajączkowska), majątku, który dzierżawili Jan Saski i jego żona Józefata z Żeromskich. W tamtym czasie w dworze Saskich przebywała ich krewna, młoda panna Aniela Lubowiecka, która przyjęła rannego powstańca pod dach swego wujostwa, gdzie pod jej troskliwą opieką odzyskał siły. Ich historię Stefanowi Żeromskiemu opowiedziała prawdopodobnie siostra ojca, wspomniana wcześniej Józefata, a pisarz utrwalił ją na kartach swojej powieści.

Nakreślony za pomocą słów został również obraz dworu Saskich, leżący nad Wierną Rzeką, czyli lewym dopływem Białej Nidy. Jej wstęga rozciąga się na przestrzeni 35 km, przecinając Płaskowyż Suchedniowski, Wzgórza Łopuszańskie i Pasmo Przedborsko-Małogoskie. Dawniej nazywano ją Łososiną lub Łośną, Stefan Żeromski nadał jej nowe, literackie miano, które weszło do powszechnego użytku, co ma swoje odzwierciedlenie na mapach i w przewodnikach. Rzeka jest Wierna, ponieważ jej wody przychodzą z pomocą powstańcom w najbardziej dramatycznych momentach (obmywają rany Józefa Odrowąża i dają ukojenie jego udręczonemu ciału, chronią przed Rosjanami, przyjmują tajne dokumenty Rządu Narodowego, które przewozi Hubert Olbromski), potrafią zachować ich najgłębsze tajemnice. To właśnie toni Wiernej Rzeki Salomea Brynicka powierza pieniądze, które dostała od matki Odrowąża za opiekę nad nim, nad jej brzegiem bohaterka stara się znaleźć ukojenie w rozpaczy po nieszczęśliwej miłości.

Oprac. Magdalena Del

Bibliografia

Piołun-Noyszewski S., Stefan Żeromski. Dom, dzieciństwo i młodość, Warszawa–Kraków 1928.

Zacharz S., Powstanie styczniowe w „Wiernej rzece” Stefana Żeromskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2007, t. 23, s. 110–119.

Żeromski S., Wierna rzeka, Kielce 2013.