Krzyż

Włochy, Sycylia, Trapani,
poł. XVIII w.
srebro repusowane, grawerowane,
wycinane, złocone;
odlewy mosiężne-złocone;
koral szlifowany, emalia,
drewno, aksamit
57 x 20,5 x 11 cm;
waga 1600 g
MNKi/R/2263

Krzyż jest najbardziej rozpoznawalnym symbolem chrześcijaństwa, choć różne jego wizerunki odnaleźć można w wielu kulturach, religiach i tradycjach.

Jest wiele rodzajów krzyży chrześcijańskich: czteroramienny i sześcioramienny, lotaryński, ormiański i etiopski. Różnorodność dotyczyła nie tylko przedstawianej geometrii znaku, najbardziej powszechnego elementu samego skrzyżowania pionowej i poziomej belki, ale i ornamentyki, inskrypcji oraz symboliki.

Jako eschatologiczna oznaka władzy, zaczynał być od V–VI wieku bogato ozdabiany, gdyż wyrażał pełne nadziei oczekiwanie na zbliżającego się Pana oraz oddawany mu hołd. Dzięki zdolnościom i nieocenionej wyobraźni lokalnych artystów był wykonywany ze szczególną dokładnością. Używano najlepszych materiałów, drogich kruszców, złota, ozdabiano go szlachetnymi kamieniami, emalią i perłami.

Prezentowany obiekt to krzyż łaciński osadzony na cokole w kształcie szkatułki. Ramiona i drzewce pokryte są ornamentem roślinnym, rozetkami oraz liśćmi akantu, a także ornamentem geometrycznym w kształcie rombów.

Ornamentyka roślinna w najogólniejszym sensie nawiązuje do krzyża jako inwersji rajskiego życia, dlatego w ikonografii wyobrażany jest jako drzewo – sękate, a nawet posiadające gałęzie. Natomiast akant, wykorzystywany często w sztuce, był postrzegany jako symbol troski o sprawy doczesne, życia ze świadomością grzechu.

W zdobieniach często pojawia się również rozeta, czyli okrągły ornament w postaci stylizowanego rozchylonego kwiatu z dośrodkowym układem płatków.

Już od czasów średniowiecza szczególnie na dworach królewskich oraz w dużych ośrodkach religijnych rozwijała się sztuka sakralna. Powstawały cechy złotnicze, które miały za zadanie kontrolować jakość wykonywanych przedmiotów.

Do XVIII wieku, czyli do czasu, z którego pochodzi przedstawiany krzyż, rzemiosło złotnicze opanowano do perfekcji. Dla kościołów powstawały złote, pozłacane i srebrne krucyfiksy, monstrancje, relikwiarze, kielichy i patery mszalne – wszystko bardzo bogato zdobione. Rzemieślnicy realizowali też zlecenia prywatnych odbiorców: krzyże do domowej dewocji, puchary, zastawy stołowe, wazy, talerze, cukiernice, widelce, świeczniki i rozmaite inne przedmioty.

Nasz eksponat najprawdopodobniej został właśnie wykonany na takie zamówienie. Świadczy o tym szkatułka, w której mógł być przechowywany różaniec i modlitewnik.

Przyglądając się zdjęciu, możemy dostrzec nie tylko stosowaną w tamtych czasach bogatą ornamentykę, ale i dawne techniki złotnicze.

Srebrne ramiona zdobione są ornamentem wykonanym w technice repusu, czyli jednego z najstarszych sposobów obróbki metali. Technika ta polega na kształtowaniu wgłębień w metalu odpowiednimi puncami poprzez uderzanie młotkiem w blachę srebrną lub złotą, tworząc ślad wgłębienia i różne wzory.

Widoczne wzdłuż ramion rozetki to osobne, dekoracyjne elementy spajające przednią i tylną ścianę krzyża, której przestrzeń wypełniona jest masą żywiczną. Brzegi ramion zdobione są naturalnym czerwonym koralem, wcześniej odpowiednio szlifowanym i polerowanym w kuliste kształty z ażurem, tworząc ozdobną koronkę. Te drobne elementy są połączone cieniutkimi miedzianymi drucikami wewnątrz ramion. Widoczne są ubytki i częściowe, wtórne uzupełnienie innymi okrągłymi koralami.

Krzyż jest osadzony na cokole w kształcie prostopadłościennej szkatuły o ściętych narożach. Brzegi, wykonane z mosiądzu złoconego, zostały ozdobione techniką grawerską. Przy pomocy sztychli grawerskich o różnych kształtach na powierzchni metalu ryto linie o różnych profilach, tworząc ozdobne ornamenty i napisy. Ta technika stosowana jest do dziś.

Wierzchnia część szkatuły pokryta jest srebrną blachą z repusowanym ornamentem roślinnym, widoczny jest rebus wypukły i wklęsły. Z przodu i po bokach wykuto ażurowy ornament wypełniony czerwoną emalią. Zastosowano tu technikę emalii żłobkowej, która wymaga odpowiedniego przygotowania w blasze gniazda pod emalią.

Emaliowanie to zdobienie przy pomocy kolorowych, szklistych powłok pokrywających fragmenty przedmiotów. Emalia składa się ze sproszkowanego kwarcu (szkła), tlenków różnych metali i wody. Mieszaninę tę nakłada się w gniazda w metalu, a następnie wypala w piecu. Obecnie tę pracochłonną i trudną pracę wykonują tylko nieliczni złotnicy.

na wieku puszki zastosowana technika emalii

Szkatułka, wykonana z drewna, obciągnięta jest czerwonym aksamitem, do którego przytwierdzone są srebrne, wycięte z blachy repusowane rozety.

Całość została wsparta na czterech mosiężnych, złoconych nóżkach w kształcie wygiętych liści akantu, wykonanych techniką odlewu. To kolejna z najstarszych znanych technik. Dawniej używano form ceramicznych i w tym celu stosowano glinkę ogniotrwałą. Dziś mało kto zajmuje się własnoręcznym odlewaniem wyrobów z metali. Współczesne odlewnie, wyposażone w odpowiednie piece do topienia metali, świadczą wysokiej jakości usługi odlewnicze.

Często różne techniki złotnicze były łączone w jednym przedmiocie. Tak też jest w przypadku omawianego obiektu. Zastosowane w nim różnorodne techniki, perfekcyjny sposób wykonania zdobień i ilość użytych materiałów mogą tylko świadczyć o niesamowitych zdolnościach rzemieślniczych artysty, ale i o majętności zleceniodawcy.

Sposób wytwarzania ozdobnych przedmiotów sakralnych oraz codziennego użytku przetrwał do dziś. Klasyczne techniki miały początek już w epoce antyku i są stosowane do dzisiejszych czasów.

Podejmując się prac konserwatorskich przy omawianym obiekcie, można było z bliska przyjrzeć się pracy mistrza, który stworzył to dzieło, jego precyzji wykonania, technik i materiałów, jakie zastosował.

Aktualnie krzyż przeszedł renowację i jest zabezpieczony. Razem z innymi eksponatami Muzeum Narodowego w Kielcach został przygotowany do ekspozycji w Gliwicach na wystawę czasową pt. „Bursztyn. Skarb Bałtyku”. Złoto Północy na Śląsku i stanie wśród wysokiej klasy obiektów złotniczych.

Konserwacja Anna Wojdan

Fot. Krzysztof Sowiński MNKi, Anna Wojdan

Oprac. Anna Wojdan

Bibliografia

Cirlot J., Słownik symboli, przeł. I. Kania, Kraków 2007.

Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Kraków 1991.

Lurker M., Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przeł. R. Wojnarowski, Warszawa 2011.

Murray P.L., The Oxford Companion to Christian Art and Architecture, Oxford 1998.