Szklanka z przedstawieniem charyty Eufrozyne

Czechy, ok. 1880 (?)
farby emaliowe, złocenie, szlifowanie
wys. 11,6, śr. 9,1, śr. 7,2 cm
MNKi/R/308

John Milton (1608–1674), angielski pisarz, filozof, krzewiciel idei purytańskiej republiki, swoją pisarską działalnością wywierał duży wpływ na innych twórców. Szerokie oddziaływanie miał przede wszystkim wydany w 1667 roku poemat epicki Raj utracony, inspirowany biblijnymi wątkami stworzenia świata, upadku człowieka i walki dobra ze złem. Odnosili się do niego tacy artyści, jak William Blake i Gustave Doré. Utworami, dużo jednak wcześniejszymi, bo opublikowanymi w 1645 roku, które cieszyły się także popularnością i stanowiły bodziec dla twórczości muzyków, plastyków i pisarzy, były poematy L'Allegro („człowiek radosny”; radość) i Il Penseroso („człowiek melancholijny”, melancholia). W utworach tych, nawiązując do motywów mitologicznych, Milton skontrastował dwie postawy człowieka, radosną i smutną, w kontekście życia w zbliżeniu z naturą.

Do grona artystów, których zainspirował poemat L'Allegro i przedstawiona w nim mitologiczna postać Eufrozyny, należała Angelika Kauffmann (1741–1807). Była ona córką malarza Josepha Johanna Kauffmanna i u ojca właśnie pobierała pierwsze nauki, a nabyte umiejętności poszerzała, podróżując po Włoszech i studiując dzieła dawnych mistrzów. Lata spędzone w Londynie pozwoliły jej na dogłębne zapoznanie się z twórczością angielskich artystów. Po pobycie w Anglii ponownie osiadła we Włoszech. W jej twórczości widoczne są wpływy sztuki antycznej i malarstwa angielskiego. Prace artystki są lekkie w wyrazie, zmysłowe, noszą cechy sentymentalizmu i idealizmu. Kauffmann zasłynęła jako portrecistka, malując wizerunki władców, europejskiej arystokracji i innych znaczących postaci tamtych czasów. Poza portretami w dorobku miała również dzieła o tematyce historycznej, mitologicznej i religijnej. Jej obrazy i grafiki były często naśladowane i kopiowane, nie tylko w wersji malarskiej lub graficznej.

Jako przykład może posłużyć akwaforta wykonana przez Angelikę Kauffmann w 1779 roku, odnosząca się do wspomnianego wyżej miltonowskiego poematu L'Allegro. Rycina przedstawia postać młodej kobiety w antycznej szacie, o puszystych, związanych z tyłu i opadających na kark włosach. Kobieta siedzi na skale na tle roślinności, w prawej uniesionej dłoni trzyma instrument muzyczny – trójkąt. U jej stóp leży zakończona szyszką i opleciona girlandą kwiatową laska, o którą oparty jest kolejny instrument – tamburyn. Postać ta, wspomniana w utworze Eufrozyne, jest alegorią radości i pogody ducha. Eufrozyne („radość”) była jedną z trzech sióstr – charyt (Gracji; pozostałe dwie to Talia („kwitnąca”) i Aglaja („promienna”)), które były boginiami piękna i sił wegetacji, czyniącymi ludzi i naturę radosnymi i szczęśliwymi. Charyty towarzyszyły orszakowi Apollina – boga, między innymi, muzyki (stąd instrumenty muzyczne Apolla również jako atrybuty Eufrozyne), oraz Dionizosa, boga wina, plonów i płodnych sił natury (dlatego kolejnym atrybutem jest dionizyjska laska – tyrs, z szyszką pinii).

Przedstawienie to powtórzone zostało wielokrotnie, również na wyrobach rzemiosła artystycznego. Świadczyć o tym może, między innymi, szklanka ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach. Jest to naczynie na okrągłej podstawie, ujętej w szerszy od niej pierścień z pionowymi, ułożonymi obok siebie szlifami. Korpus szklanki, zwężony na dole, rozchyla się lekko ku górze. Na ściance naczynia, w złotej ramce zdobionej ornamentalnym szlakiem złożonym z sześciopłatkowych kwiatów oddzielonych wydłużonymi zgeometryzowanymi ulistnionymi gałązkami, znajduje się wizerunek Eufrozyne, wykonany według grafiki Angeliki Kauffmann.

Szklanki o takim kształcie, ze względu na formę podstawy, noszą nazwę ranftbecher. Popularne były na początku XIX wieku i później, przede wszystkim w Austrii, ale także w czeskich ośrodkach. Dekorowano je farbami szkliwnymi, czyli emaliami, którymi wykonywano malunki przedstawiające krajobrazy, portrety i wyobrażenia alegoryczne. Z tego sposobu zdobienia słynął wiedeński warsztat Anthona Kothgassera. Kopie jego wyrobów produkowane były na zlecenie firmy J. & L. Lobmeyr z Wiednia w hucie w miejscowości Haida (Novy Bor). Farby emaliowe znano już wiele wieków wcześniej, między innymi w Egipcie i Syrii. Stamtąd sposób malowania emalią przeniesiony został do Europy, do Wenecji w XV wieku, a w następnych stuleciach wykorzystywany był przede wszystkim w Niemczech i Czechach. Farby tego rodzaju powstawały przez połączenie tlenków metali z frytą szklaną, odznaczającą się sporą ilością tlenku ołowiu w składzie. Po wykonaniu nimi dekoracji wyroby szklane wypalano w niskiej temperaturze, co pozwalało na trwałe zespojenie farb z ich powierzchnią.

Oprac. Anna Pietrzak

Bibliografia

Angelika Kauffmann: ein Weib von ungeheurem Talent, red. T.G. Natter, M. Häusle, Ostfildern 2007.

Drahotowa O., Szkło europejskie, przeł. A. Borowiecki, Warszawa 1984.

Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, red. J. Łanowski, przeł. M. Bronarska et al., Wrocław 1987.

Nowotny W., Technologia. Zdobienie szkła, Warszawa 1985.

Verrückt nach Angelika: Porzellan und anderes Kunsthandwerk nach Angelika Kauffmann [katalog wystawy (Hetjens-Museum; Düsseldorf; 1998), (Haus der Kunst; Monachium; 1999), (Rätisches Museum; Chur; 1999)], red. T. Tuchscherer, Düsseldorf 1998.