Skalny salceson

Zlepieniec permski
Czerwona Góra (m. Chęciny)
płytka polerowana
12 x 15 x 2,4 cm
MNKi/Pf/3244

Jedna z najbardziej dekoracyjnych skał wapiennych na Kielecczyźnie, eksploatowana od XVI wieku. Ze względu na unikatowe walory dekoracyjne wykorzystywano ją w elementach architektonicznych wielu budowli sakralnych i świeckich. Posłużyła do wyrobu kolumn, schodów, posadzek, okładzin ściennych oraz tablic inskrypcyjnych. Znana jest w całym kraju i zajęła poczesne miejsce w historii, architekturze i sztuce.

Tytułowy salceson jest zlepieńcem permskim, nazywanym potocznie „zygmuntówką” – podobnie jak kamieniołom, z którego był pozyskiwany. Nazwa pochodzi od imienia króla Zygmunta III Wazy, którego posąg, znajdujący się na placu Zamkowym w Warszawie, posadowiono na kolumnie wykonanej w 1643 roku z monolitu zlepieńca wykutego w tym kamieniołomie. Skałę możemy określać jako „marmur”, tylko w terminologii kamieniarskiej, ze względu na dobre właściwości techniczne i możliwość otrzymywania dużych bloków.

Czterystuletnie wyrobisko położone jest opodal Chęcin, na południowo-zachodnim stoku wzgórza o nazwie Czerwona Góra, które w publikacjach XIX-wiecznych i niektórych z początku XX wieku zwane było także Irzmańcem, Jerzmańcem, Jerzmońcem, Wierzmowcem, Wierzmanowcem, Górą Wierzmoniecką lub Wierzmaniecką. Kamieniołom eksploatowany był do końca lat 90. XX wieku.

Marmur „zygmuntówka” jest również licznie reprezentowany w Muzeum, nie tylko jako obiekt geologiczny w zbiorach Działu Historii Naturalnej, ale także w architekturze Dawnego Pałacu Biskupów Krakowskich. Najciekawszy jest fakt, że trzon Kolumny Zygmunta w Warszawie powstał w podobnym czasie (1643–1644) co majestatyczne filary loggii wejściowej pałacu, którego budowę ukończono w 1641 roku. Na parterze i piętrze rezydencji znajdują się piękne portale z tego marmuru, ale pochodzące już z okresu międzywojennego (ryc. 1–4).

Żartobliwa nazwa skały ma swoje uzasadnienie i faktycznie przypomina wyglądem wyrób wędliniarski. Zlepieńce są złożone ze stosunkowo słabo obtoczonych różnej wielkości otoczaków szarych wapieni z niewielkim udziałem żółtawo wietrzejących dolomitów, tkwiących w czerwonym wapnistym spoiwie bogatym w związki żelaza. Miejscami zlepieniec jest kawernisty, a próżnie częściowo lub całkowicie zostały zabliźnione grubokrystalicznym kalcytem. Otoczaki wapienne, często zawierające skamieniałości, pochodzą ze skał środkowo- i górnodewońskich, liczących od około 405 do 375 milionów lat.

Po wypiętrzeniu, w wyniku ruchów waryscyjskich, Góry Świętokrzyskie były w permie obszarem lądowym o urozmaiconej rzeźbie terenu. W wyniku wietrzenia (ok. 270 mln lat temu) w klimacie gorącym i suchym wzgórza erodowały, dostarczając gruzu wapiennego, który był transportowany w dół stromych stoków do głębokich dolin, tkwiąc w nasączonej wodą masie stanowiącej dziś spoiwo skały. Przy udziale okresowych strumieni był sypany w formie płaskich stożków, stopniowo wypełniając dna obniżeń. Nie był transportowany na duże odległości, pochodził ze znajdujących się opodal wzgórz dymińskich, które w permie, po usunięciu przez erozję łatwo wietrzejących skał karbonu, dostarczały skał dewońskich dla naszego zlepieńca.

Ryc. 1. Loggia wejściowa do Dawnego Pałacu Biskupów Krakowskich (budowanego w latach 1637–1641). Filary z dwóch odmian marmurów: A – „zygmuntówki”, B – marmuru bolechowickiego

Ryc. 2. Izba Stołowa Górna w Dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich. Portal wykonany z „zygmuntówki” oraz czarnych elementów wapienia dębnickiego, okres międzywojenny

Ryc. 3. Kolumna Zygmunta w Warszawie zbudowana w latach 1643–1644. Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej, Bernardo Bellotto, olej na płótnie, 1767–1768, zbiory Zamku Królewskiego w Warszawie, źródło: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Fo_canaletto_krakowskie_przedmiescie.jpg

Ryc. 4. Trzon kolumny wykonany ze zlepieńca „zygmuntowskiego”, eksponowany przy Zamku Królewskim w Warszawie. Zdemontowany w 1887 roku ze względu na zły stan zachowania i zastąpiony granitem

Oprac. dr Paweł Król