Gieografja ziem dawnej Polski

Anna Nałkowska (1862–1942)
Nakładem księgarni Maksymiliana Borkowskiego, Warszawa 1908
MNKi/MBM/18034

Anna Nałkowska z domu Šafránková, córka Jana, urzędnika kolejowego, pochodzącego ze Słowacji, i Francuzki Antoniny z Franków, była nauczycielką, autorką podręczników i opracowań z dziedziny geografii. W roku 1881 wyszła za mąż za geografa i pedagoga Wacława Nałkowskiego. Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w 1885/1886 roku studiowała geografię na uniwersytecie lipskim. W Warszawie nauczała w szkołach średnich. Była jedną z założycielek Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Brała udział w Komisji Nauczania Geografii i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Jako pierwsza Polka została członkiem korespondentem The Society of Women Geographers w Waszyngtonie. W 1934 roku odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Zmarła 6 czerwca 1942 roku w Warszawie i spoczęła na cmentarzu Powązkowskim.
Mąż Anny, Wacław (1851–1911), był pedagogiem, krytykiem literackim, autorem wielu publikacji, a przede wszystkim wybitnym geografem. Państwo Nałkowscy należeli do elity XIX wieku. Zaprzyjaźnieni byli m.in. z Marią Komornicką, ze Stanisławą Sempołowską i Stanisławem Brzozowskim.

Anna Nałkowska była matką pisarki Zofii Nałkowskiej i rzeźbiarki Hanny Nałkowskiej.

O matce Zofia Nałkowska napisała: „Spokój drogi, jakie daje mi współżycie z matką. […] w matce kocham wszystko, nawet jej wady, i nie ma chwili, by jej obecność nie była mi radością”.

Publikacja Gieografja ziem dawnej Polski Anny Nałkowskiej to podręcznik do nauczania z dziedziny geografii. Autorka skupia się na analizie dawnych ziem polskich, omawiając m.in. ich położenie i powierzchnię, sieć rzeczną, jeziora, roślinność, świat zwierząt i zaludnienie. Opisuje poszczególne krainy, w tym pasy górskie, niziny, wyżyny oraz pojezierza. Podręcznik wzbogacony jest o rysunki.

Książka została wydana w 1908 roku nakładem księgarni Maksymiliana Borkowskiego w Warszawie na ulicy Marszałkowskiej 97.

Maksymilian Borkowski (1872–1926) był księgarzem. Urodził się w Warszawie, gdzie uczęszczał do gimnazjum, ale z powodu trudnych warunków ekonomicznych musiał zrezygnować z nauki. Pracował w księgarni M. Orgelbranda. Następnie zatrudnił się u Teodora Paprockiego. Wraz ze Stanisławem Karpowiczem w 1896 roku otworzył księgarnię w Warszawie na ulicy Marszałkowskiej, którą przejął na własność dwa lata później. Brał czynny udział w pracach konspiracyjnych, przez co był prześladowany przez władze carskie i niemieckie. Borkowski jako pierwszy na terenie byłej Kongresówki wydawał „Biblioteczkę Wojskową”. Choć publikacje z jego księgarni wychodziły w niewielkiej liczbie, zawsze towarzyszyła im idea pedagogiczna i społeczna. Został uhonorowany krzyżem legionowym. Zmarł 7 kwietnia 1926 roku w Warszawie.

Na stronie tytułowej wydawnictwa widnieje bardzo dobrze zachowana pieczątka Zakładu Naukowego Marii Krzyżanowskiej w Kielcach.

Fot. Maria Krzyżanowska – założycielka pierwszego żeńskiego gimnazjum w Kielcach, https://mhki.kielce.eu/kielczanie/krzyzanowska-maria

Maria Krzyżanowska (ok. 1870–1923), córka Stanisława, urzędnika magistratu kieleckiego, była nauczycielką i aktywistką. Uczęszczała do sześcioklasowej pensji, a po jej ukończeniu podjęła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim jako wolna słuchaczka. Po uzyskaniu świadectwa jako nauczycielka domowa z dziedziny geografii w 1903 roku w Kielcach otworzyła trzyklasową szkołę żeńską, która po dwóch latach przekształcona została w siedmioklasowe gimnazjum. Nauczano tam nie tylko przedmiotów obowiązkowych, ale również tych zakazanych przez zaborcę, jak np.: geografia, język polski i historia. Oprócz tego uczono robót ręcznych, kaligrafii, śpiewu i tańca. Szkoła jako pierwsza w Kielcach mogła się poszczycić salą gimnastyczną. Dzięki dążeniom Krzyżanowskiej po odzyskaniu niepodległości przez Polskę placówka jako przodownicza przekształciła się w ośmioklasowe gimnazjum nazwane imieniem Adama Mickiewicza. Zmarła na skutek raka jamy brzusznej 3 października 1923 roku w szpitalu w Warszawie. Pochowana została na cmentarzu Starym w Kielcach. Przed śmiercią szkołę, której poświęciła całe swoje życie, zapisała gronu pedagogicznemu. W 1997 roku jednej z ulic na osiedlu Słoneczne Wzgórze nadano imię Marii Krzyżanowskiej. W ten sposób upamiętniono jedną z ważniejszych kobiet Kielc.

Oprac. Iwona Gębura

Fot. ze zbiorów MHI w Kielcach

Bibliografia

Anna Teresa Nałkowska (Šafránek), https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/93583 (dostęp: 19.03.2025).

Kielce przez stulecia, Kielce 2014, s. 348–349.

Nałkowska H., Dziennik czasu żałoby 1942–1945, oprac. A. Dżabagina, Warszawa 2024.

Ostroch A. J., Matki dzieci niezwykłych, Czerwionka–Leszczyny 2023, s. 207–307.

Sabat T., Cmentarz Stary w Kielcach, Kielce 1995.

Konarski S., Nałkowski W., w: Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław 1977, s. 500–503.

Krzyżanowska Maria, https://mhki.kielce.eu/kielczanie/krzyzanowska-maria (dostęp: 3.03.2025).

Massalski A., Krzyżanowska M., w: Polski słownik biograficzny, t. 15, Wrocław 1970, s. 587.

Muszkowski J., Borkowski Maksymiljan, w: Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 335–336.