Średniowieczne dzwonnice przykościelne, a dzwonnica w Wiślicy
Dzwonnica jest to osobny budynek lub część budynku, a nawet konstrukcja służąca do przetrzymywania i użytkowania dzwonów. Dzwonnice najczęściej pojawiają się w architekturze sakralnej, przy kościołach, klasztorach czy cerkwiach. Bardzo często te obiekty miały też funkcje świeckie – dźwięk dzwonów ostrzegał przed pożarem czy atakiem wroga. Dzwonnicą mogła być także wieża ratuszowa lub brama wjazdowa.
Powstanie dzwonnic datuje się na VI wiek, a ich rozpowszechnienie na IX i XIII wiek.
Dzwony zawieszano możliwie wysoko, żeby dźwięk był jak najlepiej słyszalny. Dzwonnicy nadawano więc formę murowanej albo drewnianej wieży, czasem pojedynczej ściany z otworami (dzwonnica parawanowa). Dzwonnica może być wolnostojącą bryłą, jak włoska kampanila, czasem pełniącą też dodatkowe funkcje, np. bramy, kaplicy, magazynu. Równie często spotykane są wieże połączone z główną bryłą budynku, czasem zaś są w nią wbudowane. Mogą występować w uproszczonej i zredukowanej formie jak sygnaturka. W niektórych zakonach, ze względu na regułę nakazującą ubóstwo, rezygnowano z budowy wież.
W europejskiej architekturze sakralnej dzwony wprowadzone zostały według kościelnej tradycji przez Paulina z Noli w V wieku w Akwitanii (Francja). Szerzej wykorzystywano je w VI wieku na Wyspach Brytyjskich w kręgu zakonów iroszkockich. Najstarsza europejska dzwonnica wzniesiona została w VIII wieku przy starej bazylice św. Piotra w Watykanie.
W dzwony zaopatrywane były kościoły romańskie. Szczególną formę przyjęły dzwonnice w miastach włoskich. Stawiano je jako wydzielone budynki, podobnie jak baptysteria. Najsłynniejszy zespół budowli sakralnych tego rodzaju znajduje się w Pizie, na Campo dei Miràcoli; słynna Krzywa Wieża to właśnie romańska dzwonnica miejscowej katedry. Wieża jest typową (poza pochyleniem) włoską kampanilą na planie koła.
W XI i XII wieku w romańskich kościołach Europy często budowano dwie przysadziste wieże (por. westwerk), często z dodatkową wieżą dzwonną nad skrzyżowaniem naw. W architekturze gotyckiej bryły dzwonnic stały się bardziej strzeliste, w wielu realizacjach były bogato dekorowane. W niektórych kościołach znajdowały się całe zespoły dzwonów różnej wielkości (por. karylion). Również w gotyckich ratuszach znaleźć można było dzwony, zawieszane na wieży ratuszowej. We włoskich miastach smukła wieża ratuszowa akcentowała często narożnik budowli. Dla polskiej architektury charakterystyczne są dzwonnice drewniane, kryte dachami namiotowymi, czasem hełmami obitymi gontem.
Wieże dzwonne były typową budowlą architektury Chin i krajów pozostających pod wpływem chińskiej kultury. Podobnie jak w Europie, były częścią kompleksów świątynnych albo budowlami świeckimi.
W otoczeniu kolegiaty wiślickiej dominantę przestrzenną stanowi gotycka dzwonnica usytuowana w północno-zachodniej części placu kościelnego. Należy do nielicznych, zachowanych tego typu obiektów średniowiecznych w Polsce. Wzniesiona została w latach sześćdziesiątych XV wieku z fundacji Jana Długosza. Jest budowlą na planie kwadratu, czterokondygnacyjną (dwie dolne kondygnacje wykonane z kamienia, górne z cegły, z dekoracją rombową z cegły zendrówki) z kamiennymi narożnikami. Maswerkowo-heraldyczny fryz wieńczący nie został ukończony. Herby Wieniawa, Dębno, Poraj, Korony i Litwy pochodzą z okresu budowy. W trzech górnych kondygnacjach znajdują się, z każdej strony jednakowe, wysmukłe, fazowane okna, w dolnej zaś wejściowy otwór od strony kościoła i mniejsze okienka. Dzwonnica pierwotnie była nakryta dachówką, jej szpiczasty hełm górował nad kolegiatą. Już w XVII wieku notowano zły stan jej zachowania (prawdopodobnie została zniszczona przez Szwedów). W XVIII wieku nie miała już gotyckiego hełmu, nakryta została blachą ołowianą. Zachowany opis z 1890 roku informuje o zniszczonym pokryciu i więźbie dachowej.
W 1827 roku Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie zatwierdziła projekt remontu, przewidujący pokrycie dachu gontem z czterema sterczynami na narożach oraz naprawę murów. W 1850 roku dzwonnica nakryta została dachem gontowym, ale już w 1858 roku zniszczył ją pożar. Remont podjęto w 1878 roku: wykonano hełm z czterema trójkątnymi szczytami ciosowymi i narożnymi sterczynami i ostrą iglicą. Do prac zdjęto fryz maswerkowo-heraldyczny, zmieniając przy montażu jego układ. Zwieńczenie dzwonnicy podtrzymywał dodany wówczas fryz konsolowy.
W 1915 roku dzwonnica została trafiona pociskiem artyleryjskim. Pożarowi uległa iglica hełmu, więźba dachowa i szczyt południowy. Zachowały się sterczyny. Kule armatnie zniszczyły fryz, ścianę południową IV kondygnacji i zachodnie okno. W 1923 roku dzwonnice nakryto prowizorycznym dachem gontowym. W 1924 roku Tadeusz Szydłowski określił zakres prac remontowych. Zrekonstruowano portal uskokowy przyziemia, wykonano reperacje murów IV kondygnacji. Uzupełniono ubytki fryzu maswerkowo-heraldycznego trzema gładkimi płycinami. W trakcie II wojny światowej wykonano nowy dach gontowy.
W 1979 roku Pracownia Konserwacji Zabytków Kielce na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków przystąpiły do remontu konstrukcyjnego. Wykonano nowy dach gontowy, reperowano wątek ceglany, założono ściągi i wieniec. Do prac konserwatorskich zdemontowano fryz. PKZ Kielce zgłosiły propozycje wykonania kopii – odlewów „skorupowych” (zmielonego kamienia i żywicy Epidian) i umieszczenia oryginałów we wnętrzu kolegiaty. Nie uzyskała ona jednak aprobaty władz konserwatorskich, dlatego zdecydowano ponownie umieścić fryz na dzwonnicy (po założeniu izolacji). Prace konserwatorskie polegały na doczyszczeniu, odsoleniu, impregnacji żywicą. Przy montażu uporządkowany został układ.
W 2019 roku prowadzono prace konserwatorskie, podczas których zabezpieczono metalową konstrukcję nośną dzwonów, wymieniono drewniane podesty komunikacyjne i wzmocniono mury. Wypiaskowano konstrukcję metalową i zabezpieczono farbami alkidowymi (tzw. okrętowymi) o zwiększonej odporności. Ściany wewnątrz również zostały wypiaskowane, zaimpregnowane, uzupełniono braki w cegłach i kamieniu. W liczne pęknięcia wmurowane zostały specjalne pręty ze stali nierdzewnej zarówno w środku, jak i na zewnątrz dzwonnicy.
|
|
|
|
|
|
Bibliografia:
archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury/dzwonnica,62_567.html
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2014.
Piasecka A., Prace remontowo konserwatorskie przy zespole kolegiaty w Wiślicy w latach 1915-1995, [w:] Wiślica. Nowe badania i interpretacje, red. A. Grzybkowski, Warszawa 1997, s. 164-174.
Tomaszewski A., Z problematyki prac w kolegiacie wiślickiej, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1963, t.1. s. 171–187.
