Wielki terror
Wystawa „Wielki Terror 1937-1938” jest zapisem niebywałej zbrodni, do której doszło w ZSRR. W szczytowej fazie sowieckich represji - przez historyków nazywanych „Wielkim Terrorem” - w latach 1937-38, w ciągu zaledwie 15 miesięcy, z rozkazu Józefa Stalina, aresztowano 1,7 miliona osób, z czego 750 tys. rozstrzelano (codziennie wykonywano średnio 1600 egzekucji), a kolejne 350 tys. zmarło w łagrach. Przygotowany w najdrobniejszym szczególe i kierowany osobiście przez Stalina terror był totalny, objął całe społeczeństwo Związku Radzieckiego. Ludzi oskarżano o niedorzeczne przestępstwa takie, jak udział w kontrrewolucyjnych spiskach, organizacjach terrorystycznych czy szpiegostwie. Ofiary grzebano w tajnych miejscach, okłamując rodziny o zsyłce do łagrów bez prawa do korespondencji. Realizując plan „Wielkiego Terroru” Stalin zlikwidował realną i potencjalną opozycję i sterroryzował całe społeczeństwo.
Na ekspozycji zostaną zaprezentowane reprodukcje więziennych, czarno-białych zdjęć ofiar terroru z notami biograficznymi pochodzące z archiwów: Międzynarodowego Stowarzyszenia „Memoriał” w Moskwie, Centralnego Archiwum FSB RF, Państwowego Archiwum RF w Moskwie oraz Państwowego Archiwum Kino-Foto Dokumentów w Krasnogorsku. Zdjęcia zostały wykonane przez sowiecką policję polityczną NKWD na krótko przed egzekucją. W ich ostatnim spojrzeniu zatrzymane są emocje wahające się od nadziei po przerażenie, od rozpaczy po bunt. Zdjęcia zostały upublicznione dopiero w latach 90.
OFIARY WIELKIEGO TERRORU:
 |
Aleksiej Grigorijewicz Żełtikow Rosjanin, urodzony w 1890 roku we wsi Diemkino w guberni riazańskiej, wykształcenie podstawowe, ślusarz w warsztatach naprawczych moskiewskiego metra. Mieszkał w Moskwie, ul. Sadowa-Czernogriazska 3, m. 41. Aresztowany 8 lipca 1937 roku. Skazany na karę śmierci 31 października 1937 roku pod fałszywym zarzutem „udziału w grupie kontrrewolucyjnej przygotowującej akty terroru". Stracony następnego dnia. Zwłoki spalono w krematorium na Cmentarzu Dońskim w Moskwie. Zrehabilitowany w 1957 roku. Zdjęcie wykonane w więzieniu NKWD w Moskwie. |
 |
Raisa Samuiłowna Boczlien 20 lat, Żydówka. Maszynistka. Aresztowana 23 września 1937 roku. Oskarżona o „szpiegostwo na rzecz Japonii". Skazana na karę śmierci 29 października 1937 roku. Rozstrzelana pięć dni później. |
 |
Stiepan Wasiljewicz Agapow 37 lat. Robotnik w fabryce tekstylnej. Aresztowany 16 sierpnia 1937 roku. Oskarżony o aktywną „kontrrewolucyjną agitację". Skazany na karę śmierci 19 września 1937 roku. Rozstrzelany dwa dni później. |
Archiwalne fotografie uzupełnią wspólczesne portety i nagrania wideo z relacjami świadków, dziś często 80 i 90-latków, ostatnich pamiętających tragiczne wydarzenia. Są to głównie dzieci zamordowanych, które wspominają rodziców i dzień ich aresztowania. Mówią o wieloletnich poszukiwaniach bliskich, którzy zniknęli bez śladu, a także o tym, jak wygląda życie tych, którzy zostali naznaczeni piętnem „dziecka wroga ludu“. „Sieroty Wielkiego Terroru“ mają wypisane na twarzy uczucie krzywdy, bezsilności.
Na wystawie zostaną także pokazane współczesne zdjęcia miejsc masowych egzekucji i grobów ofiar, których położenie przez dziesięciolecia było trzymane przez władze komunistyczne w tajemnicy. Do dziś na terytorium byłego ZSRR zidentyfikowano około stu miejsc zbiorowych grobów, a lokalizacja pozostałych 200-250 wciąż pozostaje nieznana. Na fotografiach zostały uwiecznione m.in. groby w Moskwie, St. Petersburgu, Woroneżu, na Sachalinie, w Irkucku, Kijowie czy Mińsku.
NEKROPOLIE WIELKIEGO TERRORU:
MOSKWA, BUTOWO
Kontur rowu egzekucyjnego. W trzynastu takich rowach, o łącznej długości około pięciuset metrów, pogrzebano co najmniej 20 764 ofiary ustalone z nazwiska. To największa nekropolia ofiar stalinizmu w Moskwie.
SACHALIN, WIERCHNIJ ARMUDAN
Droga Aleksandrowsk Sachaliński – Tymowskoje w okolicach byłego osiedla Wierchnij Armudan. W tym rejonie rozstrzelano i pogrzebano w lesie przy drodze co najmniej 1336 ludzi znanych z nazwiska.
WORONEŻ, DUBOWKA
Szczątki ekshumowane w 2008 r. ze zbiorowych grobów - około 8 tys. ofiar w lasach koło osiedla Dubowka na peryferiach Woroneża. Dubowka to jedyne miejsce w Rosji, gdzie z inicjatywy Stowarzyszenia „Memoriał”, są prowadzone poszukiwania grobów. W latach 1989–2011 ekshumowano szczątki 2361 ludzi wydobyte z 53 dołów egzekucyjnych.
Autorem współczesnych zdjęć, a także całego projektu „Wielki Terror” jest Tomasz Kizny jeden z najlepszych polskich fotoreporterów, założyciel, działającej poza zasięgiem komunistycznej cenzury Niezależnej Agencji Fotograficznej „Dementi”, współpracownik kwartalnika historycznego „Karta" i Magazynu Gazety Wyborczej, członek Związku Polskich Artystów Fotografików. Jest autorem projektu fotograficznego poświęconego obozom Gułagu w ZSRR, którego główne wątki zostały opublikowane w albumie GUŁAG w 2003 roku. W latach 1998-2001 zrealizował projekt Pasażerowie, obejmujący ponad tysiąc portretów fotograficznych pasażerów metra na przełomie wieków w Moskwie, Warszawie, Berlinie, Paryżu i Nowym Jorku. Nad projektem „Wielki Terror”, którego rezultatem jest wystawa i książka pracował w latach 2008-2011. Jest również autorem kilku wystaw fotograficznych.
Projekt „Wielki Terror” powstał przy współpracy z Międzynarodowym Stowarzyszeniem „Memoriał” w Moskwie oraz przy finansowanym wsparciu niemieckich organizacji: Bundesstiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur, Gerda Henkel Stiftung i Wissenschaftskolleg zu Berlin - Institute for Advanced Study.
Wystawa „Wielki Terror 1937-1938” organizowana jest w Kielcach przez Muzeum Narodowe w Kielcach, Stowarzyszenie im. Jana Karskiego oraz Fundację Opowiedz To – Picture This.
