Medal: Rewolucja w Polsce i na Litwie 1904-1905

Medal: Rewolucja w Polsce i na Litwie 1904-1905
Władysław Gruberski (1873-1933)
Brąz
Średnica 38 mm
Polska, 1905
MNKi/N/2185

Rewolucja 1905 roku obecna jest w świadomości historycznej Polaków w stopniu niewielkim, zwłaszcza w porównaniu z pamięcią o powstaniach narodowych. Wyjątkiem w skali kraju jest Łódź. Tymczasem społeczny ruch robotniczy z lat 1904-1905 był w dużej mierze akcją niepodległościową skierowaną przeciw rosyjskiemu zaborcy.

Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej w lutym 1904 roku zrodził w Polsce nadzieję, że działania militarne obejmą swoim zasięgiem Europę. Józef Piłsudski, będący wówczas jednym z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej, wyjechał w lipcu do Tokio gdzie zaproponował rządowi japońskiemu współpracę w działaniach przeciwko Rosji. Misja zakończyła się niepowodzeniem, a Piłsudski wrócił do kraju z przekonaniem o konieczności zaostrzenia taktyki PPS i powołania grup bojowych. W tym czasie partia znajdowała się w politycznym impasie, nie mogąc zdecydować czy aktualnym celem winno być antycarskie powstanie narodowe czy może rewolucja społeczna. Z pewnością problemem dla przywódców politycznych była również rosnąca radykalność klasy robotniczej, której spontaniczne wystąpienia coraz częściej stanowiły zaskoczenie dla kierownictwa partii socjalistycznych. Na październikowej konferencji w Krakowie przyjęto koncepcję Piłsudskiego i PPS przystąpiła do tworzenia Organizacji Bojowej, której członkowie początkowo mieli ochraniać pochody robotnicze.

Demonstracja przeciwko poborowi do armii carskiej, zorganizowana 13 listopada na placu Grzybowskim w Warszawie, została przeprowadzona już zgodnie z przyjętymi założeniami. Doszło wówczas do starć zbrojnych z policją i wojskiem rosyjskim. Walki w różnych częściach miasta trwały do wieczora. Zginęło 6 osób, a 27 zostało rannych. Rosjanie nie ujawnili strat po swojej stronie. Akcja bojowców PPS-u wywarła ogromne wrażenie w społeczeństwie polskim, przełamała barierę strachu. Wkrótce Ćmielów, Ostrowiec, Sosnowiec, Radom, Łódź, Pabianice, Kalisz, Częstochowa stały się areną spontanicznych demonstracji i walk, które nasiliły się w całym Królestwie na przełomie 1904 i 1905 roku.

Zasadniczym momentem rodzącej się rewolucji był dzień 22 stycznia 1905 roku w Petersburgu. „Krwawa niedziela”, podczas której wojsko carskie zabiło około tysiąca osób, idących z portretami cara i chorągwiami cerkiewnymi w pokojowej demonstracji pod Pałac Zimowy, zapoczątkowała falę wieców, pochodów i ostrych starć, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Powszechny strajk styczniowo-lutowy, proklamowany przez PPS, Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy oraz Bund, całkowicie sparaliżował Królestwo i pokazał siłę robotników. W Kielcach – 3 lutego – przyłączyła się do niego młodzież z gimnazjum żeńskiego i męskiego, żądając zajęć w języku polskim i nauczycieli Polaków. W 1933 roku upamiętniono to wydarzenie tablicą znajdującą się w gmachu dawnego gimnazjum męskiego – obecnie Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego.

Walki zbrojne na ulicach polskich miast przyniósł również dzień 1 maja 1905 roku. W Al. Jerozolimskich w Warszawie wojsko carskie zastrzeliło wówczas 37 demonstrantów. Pochody, wiece i strajki utrzymywał się w kolejnych miesiącach. Do największych starć doszło w Łodzi – od 18 do 21 czerwca zginęło kilkadziesiąt osób. Miasto odpowiedziało atakami na kozaków i policję, wzniesiono około 100 barykad. Rosjanie wysłali do walk ulicznych 6 pułków piechoty oraz oddziały kawalerii. Powstanie łódzkie trwało do 25 czerwca. Liczbę poległych szacuje się od 151 do ponad 200 demonstrantów.

Szczytowy okres rewolucji przypadł na październik. Królestwo objęte zostało ponownie strajkiem powszechnym, nie pracowały wyższe uczelnie, banki i urzędy. Tłumy na ulicach, entuzjazm, demonstracje i przemówienia stały się wyróżnikiem tamtych dni. Rosjanie z jednej strony próbowali zmienić taktykę i 30 października wydali manifest konstytucyjny zapowiadający podstawowe swobody polityczne, gdy jednocześnie - 1 listopada - kozacy zabili na placach Warszawy około 50 osób.

Piłsudski w tym okresie krytykował akcje strajkowe jako osłabiające kraj, nie wnoszące nic do czynnej walki z zaborcą. Przeciwna ruchowi była Narodowa Demokracja, obawiając się radykalnego buntu społecznego. Dochodziło do walk bratobójczych. Z końcem 1905 roku rewolucja w Królestwie zaczęła wygasać. Terror carski i lokaut łódzki z przełomu 1906 i 1907 roku uśmierzył ją całkowicie. Dziesiątki tysięcy ludzi, pozbawionych środków do życia, zostało zmuszonych do przerwania protestów.

Ruch robotniczy tamtych lat dał początek związkom zawodowym oraz nowoczesnej scenie politycznej w Polsce. Dzięki wydarzeniom rewolucyjnym złagodniała cenzura, wzrosła znacznie liczba organizacji, stowarzyszeń i instytucji oświatowych (m.in. Polska Macierz Szkolna), rozwinął się ruch naukowy, prasa i czytelnictwo.

Autorem prezentowanego obiektu jest rzeźbiarz i medalier Władysław Gruberski, ceniony artysta, twórca plakiet pamiątkowych, wykonywanych najczęściej w brązie i gipsie patynowanym. Sportretował w ten sposób m.in. Aleksandrę Piłsudską, Aleksandra Prystora, Walerego Sławka. Studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, przebywał okresowo w Wiedniu, Monachium i Paryżu. Wystawa prac Gruberskiego była prezentowana w warszawskiej Zachęcie w 1928 roku oraz - z cykluLudzie Rewolucji 1905 r. - w Salonie Sztuki Czesława Garlińskiego w Warszawie w 1932 roku. W otwarciu ekspozycji uczestniczył wówczas prezydent Ignacy Mościcki. Obecna była również Aleksandra Piłsudska oraz dyrektor biura sejmowego Władysław Dziadosz, późniejszy wojewoda kielecki.

Na awersie obiektu widoczny jest robotnik rozdeptujący rosyjskiego orła. Prawą dłoń zaciska w pięść, lewym ramieniem wspiera sztandar, którego górna część wychodzi poza okrąg. Z prawej, w otoku napis: PRECZ z CARATEM. Na rewersie napis w środku w układzie kolumnowym: KU UCZCZENIU / KRWAWEJ WALKI / I JEJ OFIAR / W POLSCE I NA LITWIE / 1904. 1905, zaś w otoku: REWOLUCYA W POLSCE. NIECH ŻYJE WALKA ZA WOLNOŚĆ!

Oprac. Paweł Grzesik