Krzesło gotyckie z herbem Dębno z Sancygniowa

Krzesło gotyckie z herbem Dębno z Sancygniowa

Eksponowane we wnętrzach kieleckiego pałacu krzesło z Sancygniowa to nie tylko jeden z najstarszych mebli w kieleckiej kolekcji, ale jednocześnie jedyny gotycki sprzęt w zbiorach naszego muzeum i jeden z nielicznych gotyckich zachowanych w Polsce. Warto poświęcić mu nieco więcej uwagi.

Ksiądz Jan Wiśniewski w swym Historycznym opisie kościołów, miast i zabytków w 1927 roku nie tylko wspomina o dwóch konfesjonałach z XV wieku, ale zamieszcza również ich zdjęcie. Widnieją na nim różniące się nieco rozmiarem krzesła, z których jedno jest uszkodzone, a deski usunięte z jego korpusu stoją oparte o siedzisko. Zaledwie pięć lat później, w 1933 roku, w Sprawozdaniu z poszukiwań na terenie województwa łódzkiego i kieleckiego Michał Walicki i Jan Zachwatowicz powtarzają wiadomość o dwóch gotyckich krzesłach w Sancygniowie. Pierwotnie były to zapewne konfesjonały, a wcześniej prawdopodobnie fragmenty stall z kościoła w Woli Knyszyńskiej nieopodal Działoszyc. Zofia z Klemensowskich Deskurowa, właścicielka Sancygniowa, dostrzegając wartość historyczną mebli oraz ich niezaprzeczalne walory estetyczne postanowiła przenieść je do muzeum, które w 1917 roku utworzyła w XVI-wiecznym lamusie przy swym pałacu. W ramach zadośćuczynienia podarowała kościołowi parafialnemu dwa konfesjonały z herbem Deskurów Góra Złotoskalista wykonane przez stolarza Majewskiego z pobliskiego Ostrowa.

Niestety, w nieznanych bliżej okolicznościach w czasie II wojny światowej krzesła zostały zniszczone. Zachowały się jedynie trzy fragmenty pokrytych reliefem desek. W 1945 roku trafiły one do zbiorów Muzeum Świętokrzyskiego. Dopiero po kilkunastu latach wykorzystując dwie przechowywane w magazynach części i opierając się na istniejącej na szczęście dokumentacji fotograficznej dokonano rekonstrukcji krzesła z Sancygniowa. Część trzecia z herbem Dębno nie została użyta w restauracji, gdyż niemal całkowicie była przeżarta przez drewnojady.

Zrekonstruowany mebel, podobnie jak pierwowzór, to fotel o szerokim siedzisku. Warto tu zaznaczyć, że termin fotel pojawił się w Polsce dopiero w XVIII w. Wcześniej meble tego typu nazywano po prostu krzesłami z poręczami. Typowe gotyckie krzesła z poręczami miały zupełnie inną konstrukcję. Były to ciężkie meble skrzyniowe, natomiast omawiany obiekt ma konstrukcję deskową i opiera się nie na skrzyni, lecz deskach policzkowych. Inna od najbardziej rozpowszechnionej w gotyku budowa może wynikać z faktu, iż sprzęt był przerabiany, a jego pierwotna funkcja była nieco inna, choć zawsze był to mebel do siedzenia.

W tym miejscu należałoby zwrócić uwagę, że wygląd zrekonstruowanego krzesła odbiega nieco od wizerunku znanego z archiwalnych fotografii. Brakuje fryzu zwieńczającego zaplecek i dekorowanej reliefem deski pod siedziskiem. Proste, szerokie oparcie, podobnie jak w pierwowzorach, ujęto w wąskie listwy zakończone u góry wolutowo, dołem przechodzące w poręcze. Szerokie deski policzkowe tworzą nogi (wydzielone owalnymi wycięciami u dołu). Fronty desek ozdobiono wąskim malowanym fryzem ze stylizowanej jasnej wici na ciemnym tle (kiedyś te części również były płaskorzeźbione). Wewnątrz, mniej więcej w połowie wysokości, dla zwiększenia komfortu siedzącego, wprowadzono podłokietniki zaokrąglone z przodu. Oparcie stanowi jedyną, w dużej części autentyczną część mebla. Powierzchnię zaplecka prawie w całości (z wyjątkiem kilkunastocentymetrowego pasa w dolnej partii) pokrywa płytko wycinana dekoracja ze spiralnie skręconych łodyg roślinnych o nieregularnym kształcie, z których odrastają płaskie splatające się gałązki zakończone trójliściami. W środkowej zrekonstruowanej desce, mniej więcej pośrodku wysokości wśród splotów dekoracji roślinnej umieszczono tarczę herbowa, a na niej herb Dębno. Charakterystyczny gotycki ornament stanowi o wartości mebla. Wykonano go w płaskorytej technice tyrolsko-szwajcarskiej, co pozwala wiązać fotel pokrewieństwem formalnym z meblarstwem artystycznym krajów północnoalpejskich. Wiadomo jednak, ze mebel powstał w Polsce. Mimo że znaczna część krzesła uległa zniszczeniu, to szczęśliwie zachował się fragment deski z datą i gmerkiem. Gmerk składa się z trzech liter: H (lub A), ?. i N (może być to jednak również kwadrat z zaznaczoną przekątną). Pozwala to wskazać autora mebla, którym był działający w Krakowie Hans (Jan) Kuncz (Kunc, Konc, Kuntz) – nadworny stolarz Henryka Walezego, Anny Jagiellonki i Stefana Batorego, lub jego syn Albert. Dzięki wyrytej obok dacie A.D.1588 nie ma też wątpliwości, co do roku powstania mebla. Zarówno dekoracja fotela, jak i jego forma, choć zapewne ta pierwotnie była nieco inna, świadczą o tym, że mimo panującego już wówczas renesansu, w Małopolsce i Krakowie trwały wciąż w najlepsze tradycje gotyckie.

Oprac. Magdalena Silwanowicz

foto:

Literatura:

1. Gostwicka J., Dawne meble polskie, Warszawa 1965
2. Grzeluk I., Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 1998
3. Rehorowski M., Gotyckie krzesła z Sancygniowa, w: Ochrona Zabytków 1956 9/4 (35), 242-247
4. Walicki M, Zachwatowicz: Sprawozdanie z poszukiwań na terenie województwa łódzkiego i kieleckiego, „Biuletyn Historji Sztuki i Kultury”1933, nr 3