Wapień krynoidowy

Dolny karbon (wizen)

Zdefiniowanie słowa „kamień” nie jest łatwe, zazwyczaj rozumiemy go jako kawałek skały. Czym jest zatem głaz, żwirek, kamyczek, kamień w pierścionku czy ziarnko piasku, nie wspominając o kamieniu w czajniku, kamieniu nazębnym czy kocich łbach? Nie angażując się jednak w naukowe i filozoficzne (… nie mylić z kamieniem filozoficznym) rozważania, petrografia nie jest łatwym działem geologii. Nawet jeżeli wiemy, że naszym kamieniem jest wapień, to i tak może brakować przymiotnika, aby dopełnić jego nazwę. Jego uzupełnieniem są cechy według składu, wieku czy miejsca pochodzenia. Zazwyczaj to skamieniałości, które go budują lub są najważniejszym jego elementem np.: wapień krynoidowy, głowonogowy, brachiopodowy, litotamniowy, koralowy, numulitowy, stromatoporowy. Ze względu na budowę i sposób powstawania wapień: oolitowy, mikrytowy, krystaliczny, itd. Należy jednak uważać na nazwę wapień muszlowy, którym określa się zwyczajowo skałę z wieloma fragmentami skorupek małży i ślimaków, gdyż „wapień muszlowy” to również w geologii nazwa chronologiczna jednostki stratygraficznej triasu wydzielona na terenie Polski, Niemiec i Beneluxu. Wapień wypełniony muszlami powinniśmy zatem nazywać „muszlowcem”.

„Liliowce”… w Googlach tylko kwiaty

Nazwa „krynoidowy” pochodzi z łacińskiej nazwy gromady zwierząt morskich Crinoidea – liliowce (typ szkarłupnie), które przypominają swoim wyglądem lilie (z greckiego krinon – lilia +eidos – kształt). Do szkarłupni należą również jeżowce, wężowidła, strzykwy i rozgwiazdy.

Wapień krynoidowy powstał głównie z elementów szkieletowych liliowców, które notabene są najważniejszą pod względem skałotwórczym grupą szkarłupni. Szkielety tych skamieniałości zbudowane są z kalcytu, przy czym każdy element, np. człon łodygi liliowca (tzw. trochit), utworzony jest z jednego kryształu tego minerału. Dlatego czasem wapienie krynoidowe nazywane są wapieniami trochitowymi.

Najpiękniejsze i obfite zlepy tych wapieni znane są z Gałęzic (gm. Piekoszów) z odsłonięcia znajdującego się na skraju kamieniołomu Ostrówka w Miedziance. Pagórek, na którym można je eksplorować nazywa się Todowa Grząba – jest to najważniejsze miejsce występowania tych skamieniałości w Polsce. Oprócz liliowców w zlepach tych występują również piękne okazy raf koralowych i ramienionogów. Wielka różnorodność gatunków, zróżnicowany taksonomicznie zespół fauny, powoduje, że uznawana jest za najbogatszą w skamieniałości skałę w Górach Świętokrzyskich.

Wapienie, z których je pozyskujemy, pochodzą z dolnego karbonu (wizenu) i występują na niewielkim obszarze.

…„trafiła kosa na kamień”

Wielką zagadką jest pochodzenie tych wapieni, gdyż znalazły się w tym miejscu w sposób nielogiczny. Nie powinno ich tu być. Wapienie, w których znajdują się skamieniałości liliowców (jak również koralowców i ramienionogów), to płytkowodne szelfowe osady, o czym świadczy obecność tych morskich zwierząt. Analizując budowę geologiczną tego miejsca, dziwne jest, że skały te znalazły się w obrębie głębokomorskich. Jak wytłumaczyć nagłe pojawienie się w obrębie osadów głębokomorskich płytkowodnego „gościa”? Nagłym, krótkotrwałym i drastycznym spłyceniem? Uważa się, że cały kompleks skalny został oderwany i przesunięty, po prosu „spłynął” z szelfu po stoku kontynentalnym w głąb ówczesnego morza. Świadczą o tym również skamieniałości, które są wymieszane w skale, a zwierzęta pochodzą z różnych nisz ekologicznych.

Zsunięcie się skał szelfu w głębiny morza. (źródło: http://stareaneksy.pwn.pl)

Muzealny okaz jest naturalnie wypreparowany i skrasowiały, co niewątpliwie uwypukla urodę występującej w nim fauny. Okazy na świeżym przełamie skały są zazwyczaj mniej efektowne. Powolne krasowienie wapienia, gdzie „dużo się dzieje”, czyli mamy osad oraz skamieniałości o subtelnych różnicach w budowie chemicznej i fizycznej, powoduje piękną „rzeźbiarską” naturalną preparację. Kolekcjonerzy często pozostawiają okazy na powietrzu przez wiele lat lub nawet wkopują w ziemię, aby uzyskać podobny efekt.

Wapień krynoidowy z Gałęzic

Wapień krynoidowy – powiększony fragment skały

Opracował Paweł Król